آزادی‌ها و حقوق بشر در پیمان‌نامۀ مدینه
به قلم: دکتر علی محمد الصلابی
پیمان‌نامۀ مدینه، که به تأیید رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وسلم رسید، به روشنی و وضوح، نبوغ ایشان را در تنظیم مواد و مشخص کردن روابط میان طرف‌های مختلف نشان می‌دهد. مواد این پیمان‌نامه از انسجام و جامعیت برخوردار بود و به گونه‌ای تدوین شده بود که برای حل مسائل و شرایط موجود در مدینه مناسب باشد. این مواد شامل اصول و قواعدی بود که عدالت مطلق و برابری کامل میان انسان‌ها را تضمین می‌کرد، به گونه‌ای که همۀ انسان‌ها با وجود تفاوت در رنگ، زبان و دین، از حقوق و آزادی‌های مختلف برخوردار باشند. (الدقس، 1994، ص 421)
این پیمان‌نامه اعلام کرد که آزادی‌ها محترم شمرده می‌شوند، از جمله آزادی عقیده و عبادت و حق امنیت. به عنوان نمونه، آزادی دین تضمین شده است: «برای مسلمانان دینشان و برای یهودیان دینشان». چنان‌که خداوند متعال فرموده است: «لاَ إِكْرآه فِي الدِّينِ قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَيُؤْمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَى لاَ انْفِصَامَ لَهَا وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ» (بقره: 256) «هیچ اجباری در دین نیست، چرا که راه درست از گمراهی روشن شده است. پس هر کس به طاغوت کفر ورزد و به خدا ایمان آورد، به ریسمان محکمی چنگ زده است که گسستنی نیست و خداوند شنوا و داناست».
این پیمان‌نامه هشدار داده است که هر کس این اصل را نقض کند یا این قاعده را بشکند، مورد تهدید و عذاب الهی قرار خواهد گرفت. همچنین این سند بر تحقق عدالت میان مردم و برابری همگان تأکید داشته است.
بر دولت اسلامی واجب است که عدالت را در میان مردم برقرار کند و زمینه را برای دسترسی آسان و سریع هر انسانی به حقوقش فراهم سازد. باید شرایطی ایجاد شود که هیچ فردی برای دستیابی به حق خود، متحمل زحمت یا هزینه‌های اضافی نشود. همچنین، دولت موظف است هرگونه وسیله یا مانعی را که ممکن است صاحب حق را از دسترسی به حقش بازدارد، از میان بردارد. (ابو فارس، 1986، ص 58)
اسلام به حاکمان دستور داده است که عدالت را در میان مردم بدون توجه به زبان، ملیت یا وضعیت اجتماعی آنها برقرار کنند. عدالت میان طرفین اختلاف باید بر اساس حق اجرا شود، بدون توجه به اینکه افراد مورد قضاوت دوست یا دشمن، ثروتمند یا فقیر، کارگر یا کارفرما باشند. خداوند متعال در قرآن می‌فرماید: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمنوا كُونُوا قَوَّامِينَ لِلَّهِ شُهَدَاءَ بِالْقِسْطِ وَلاَ يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَى أَلاَّ تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ» (مائده: 8) «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، همواره برای خدا قیام‌کنندگان به عدالت باشید و گواهانی به انصاف؛ و مبادا دشمنی گروهی شما را وادار کند که عدالت نکنید. عدالت کنید که آن به تقوا نزدیک‌تر است؛ و از خدا بترسید که خدا به آنچه انجام می‌دهید آگاه است». معنای آیه این است که دشمنی با گروهی نباید شما را به ظلم به آنان وادارد، همان‌طور که محبت به گروهی نیز نباید موجب جانبداری یا تمایل غیرعادلانه به آنان شود. (ابو فارس، 1986، ص 52)
استاد ابوالاعلی مودودی رحمه‌الله در توضیح آیۀ کریمه ذیل می‌گوید:
«فَلِذَلِكَ فَادْعُ وَاسْتَقِمْ كَمَا أُمِرْتَ وَلاَ تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ وَقُلْ آمَنْتُ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنْ كِتَابٍ وَأُمِرْتُ لأِعْدِلَ بَيْنَكُمْ اللَّهُ رَبُّنَا وَرَبُّكُمْ لَنَا أَعْمَالُنَا وَلَكُمْ أَعْمَالُكُمْ لاَ حُجَّةَ بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمْ اللَّهُ يَجْمَعُ بَيْنَنَا وَإِلَيْهِ الْمَصِيرُ» (شوری: 15) «پس برای این هدف دعوت کن و استقامت کن همان‌گونه که مأمور شده‌ای، و از خواسته‌های آنان پیروی مکن، و بگو: به هر کتابی که خدا نازل کرده ایمان آورده‌ام، و مأمور شده‌ام که میان شما به عدالت رفتار کنم. خداوند پروردگار ما و پروردگار شماست. اعمال ما از آنِ ما و اعمال شما از آنِ شماست. میان ما و شما حجتی نیست. خداوند ما را جمع خواهد کرد و بازگشت به سوی اوست».
معنایش این است که من مأمور به انصاف هستم، بدون هیچ‌گونه دشمنی یا تعصب. شأن من نیست که برای کسی یا علیه کسی جانبداری کنم. رابطه من با همه مردم بر اساس عدالت و انصاف است. من حامی کسی هستم که حق با اوست، و مخالف کسی که حق بر خلاف اوست. در دین من هیچ امتیازی برای هیچ فردی وجود ندارد، هر که باشد. برای خویشاوندان من حقوقی جداگانه نیست، و برای بیگانگان حقوقی دیگر. بزرگان نزد من مزیتی ندارند که کوچک‌ترها از آن محروم باشند. اشراف و فقرا نزد من یکسان هستند. حق برای همه حق است، و گناه برای همه گناه. حرام برای همه حرام است و حلال برای همه حلال. واجب بر همه واجب است. حتی خود من نیز از حاکمیت قانون الهی مستثنا نیستم». (مودودی، 1977، ص 202)
تربیت جامعه مسلمان و آماده‌سازی آن برای رهبری بشریت، با ویژگی‌هایی که در روش تربیتی‌اش نهفته است، بیشترین اهتمام را به اجرای عدالت و برپایی آن میان افراد، گروه‌ها، ملت‌ها و اقوام دارد. چرا که عدالت در تمامی ابعاد آن، ستون اصلی رهبری موفق به شمار می‌رود. خداوند متعال در قرآن می‌فرماید:
«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاءَ لِلَّهِ وَلَوْ عَلَى أَنفُسِكُمْ أَوِ الْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ إِن يَكُنْ غَنِيًّا أَوْ فَقِيرًا فَاللَّهُ أَوْلَى بِهِمَا فَلَا تَتَّبِعُوا الْهَوَى أَنْ تَعْدِلُوا وَإِنْ تَلْوُوا أَوْ تُعْرِضُوا فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا» (النساء: 135) «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، پایدار به عدالت باشید و برای خدا گواهی دهید، حتی اگر این گواهی به زیان خودتان یا والدین و نزدیکان‌تان باشد. چه غنی باشد و چه فقیر، خداوند به آنها سزاوارتر است. پس از هوای نفس پیروی نکنید که از عدالت منحرف شوید. و اگر سخن را بپیچانید یا از حق روی‌گردان شوید، همانا خداوند به آنچه انجام می‌دهید آگاه است.»
این آیه قرآنی به صراحت وظیفه جامعه مسلمانِ رهبری‌کننده را بر تحقق کامل‌ترین و کامل‌ترین جلوه‌های عدالت تأکید می‌کند. عدالت نسبت به نفس و نزدیک‌ترین خویشاوندان باید همانند عدالت نسبت به غیر خود و دورترین بیگانگان باشد.
در کلام خداوند متعال: «كُونُوا» (باشید)، امری برای تمام افراد و گروه‌های جامعه مسلمان است، در هر مکانی از سرزمین خداوند که باشند، چه در سرزمین‌های نزدیک به هم یا در مناطق دوردست. این امر از ماده خود القای الزام، تعهد، آمادگی و انگیزش برای برپایی روش عدالت در زندگی را دارد.
همچنین در کلام خداوند: «قَوَّامِينَ» (پایداری‌کنندگان بر عدالت)، اشاره‌ای نهفته است که جامعه مسلمان باید با تمامی توان مادی و معنوی خود به پاخیزد تا پایه‌های عدالت را برپا کند. این کلمه تشویق به همت و تلاش بی‌وقفه در راه تثبیت پایه‌های عدالت اجتماعی است و مسئولیتی جدی برای ایجاد عدالت در تمامی ابعاد زندگی به همراه دارد.
در مورد اصل مساوات، در پیمان‌نامه (صحیفه) تصریحات واضحی آمده است، از جمله: «ذمّه خدا یکی است»، «کم‌ترینِ مسلمانان می‌تواند پناه دهد» و «مؤمنان حامی و یاور یکدیگر هستند، در برابر دیگران». معنای عبارت آخر این است که مسلمانان در شادی و سختی یکدیگر را یاری می‌کنند.
اصل مساوات یکی از اصول کلی است که اسلام آن را تثبیت کرده و نقش مؤثری در ساخت جامعه مسلمان دارد. این اصل از تشریعات و قوانین دوران مدرن پیشی گرفته است. در قرآن کریم نیز تأکیدی بر اصل مساوات آمده است، چنان‌که خداوند متعال می‌فرماید: «يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ» (الحجرات: 13) «ای مردم، ما شما را از یک مرد و زن آفریدیم و شما را ملت‌ها و قبیله‌ها قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید. گرامی‌ترین شما نزد خداوند، پرهیزگارترین شماست. خداوند دانا و آگاه است.»
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرمودند: «يا أيها النَّاس! ألا إنَّ ربَّكم واحدٌ، وإنَّ أباكم واحد، ألا لا فضل لعربيٍّ على أعجميٍّ، ولا لأعجميٍّ على عربيٍّ، ولا لأحمرَ على أسودَ، ولا لأسودَ على أحمرَ، إلا بالتَّقوى. أَبَلَّغْتُ؟». «ای مردم! آگاه باشید که پروردگارتان یکی است و پدرتان یکی است. بدانید که هیچ عربی بر عجم، و هیچ عجمی بر عرب، و هیچ سرخی بر سیاه، و هیچ سیاهی بر سرخ برتری ندارد، مگر به تقوا. آیا رساندم؟». این اصل از مهم‌ترین اصولی بود که در گذشته بسیاری از ملت‌ها را به سوی اسلام جذب کرد و منبعی از منابع قدرت برای مسلمانان نخستین به شمار می‌رفت (متولی، بی‌تا، ص 385).
مقصود از مساوات در اینجا «مساوات مطلق» میان همه مردم در تمام جنبه‌های زندگی نیست، همان‌گونه که برخی فریب‌خورده‌ها آن را عدالت می‌پندارند. تفاوت در استعدادها و توانایی‌ها و تفاوت در درجات، از اهداف آفرینش است. اما مقصود از مساواتی که شریعت اسلامی به آن فراخوانده، مساواتی است مشروط و مقید به شرایطی خاص، نه مطلق در همه احوال.
این مساوات در برخورد برابر مردم در برابر قانون شرع و قضاوت، و اجرای تمامی احکام اسلامی و حقوق عمومی بدون هیچ‌گونه تبعیض بر اساس نژاد، جنسیت، رنگ، ثروت، یا جایگاه اجتماعی تجلی می‌یابد.
در نگاه اسلام، همه انسان‌ها برابر هستند: حاکم و محکوم، مرد و زن، عرب و غیرعرب، سفید و سیاه. اسلام تمامی تفاوت‌ها و تبعیض‌ها بر اساس جنسیت، رنگ، نسب یا طبقه اجتماعی را لغو کرد. در نظر شریعت، حاکمان و محکومان یکسان هستند. دولت اسلامی نخستین نیز بر این اساس عمل می‌کرد و تلاش داشت این اصل را در جامعه اجرا کند. این اصل به‌عنوان یک امر عبادتی تلقی می‌شد که موجب پاداش از سوی خالق یکتاست.
اجرای این اصل از طریق موارد زیر صورت می‌گرفت:
1ـ لغو تبعیضات طبقاتی، قومی، قبیله‌ای، نژادی، ملی‌گرایانه و منطقه‌ای: شعارهایی که مخالف اصل مساوات انسانی بودند، حذف شده و معیار برتری جایگزین آن، تقوای الهی قرار گرفت.
2ـ تأکید بر ضرورت ایجاد فرصت‌های برابر برای همه: بدون توجه به مقام، قدرت، جایگاه اجتماعی یا نسب فرد. فرصت‌ها باید برای همه باز باشد و بر اساس توانایی‌ها، شایستگی‌ها، استعدادها، ظرفیت‌ها و میزان تولید و عملکرد هر فرد تخصیص یابد (صلابی، 2021، ص 458-468).
پیمان‌نامۀ مدینه شامل تمامی ارکان اساسی بود که یک دولت به آنها نیاز دارد؛ از جمله اصول قانون اساسی، ساختار اداری، و تنظیم رابطه میان افراد و دولت. قرآن کریم در طول ده سال در مدینه نازل می‌شد و طی این مدت برنامه‌های زندگی مسلمانان، اصول حکومت، مبانی سیاست، قواعد اجتماعی، احکام حلال و حرام، اصول قضاوت، قواعد عدالت، و قوانین داخلی و خارجی دولت اسلامی را تعیین می‌کرد. سنت نبوی نیز این اصول را تقویت و توضیح داده، و به صورت دقیق روشن‌گری می‌کرد. پیمان‌نامه مدینه خطوط کلی ترتیبات قانونی را ترسیم نمود و به عنوان یکی از برجسته‌ترین معاهداتی شناخته می‌شود که رابطه مسلمانان با کافران ساکن در کنار آنان را مشخص می‌کرد. این پیمان‌نامه با روحیه‌ای سرشار از تسامح، عدالت و مساوات تنظیم شد. نکته برجستۀ این است که این سند اولین پیمان‌نامه اسلامی محسوب می‌شود که در میان اقوامی اجرا شد که تا مدت کوتاهی پیش از اسلام، در اسارت تعصبات قبیله‌ای بودند و تنها از طریق سلطه و غلبه و نقض حقوق دیگران خود را نمایان می‌ساختند.
این پیمان‌نامه حاوی عالی‌ترین مفاهیم تمدنی بود و ارزش‌هایی را در خود جای داده بود که امروزه به عنوان حقوق بشر شناخته می‌شوند (فیض‌الله، 1996، ص 29-30).
منابع:
1ـ ابو فارس، محمد عبدالقادر، (1986)، النظام السياسي في الإسلام، دار الفرقان، چاپ دوم، 1407 هـ / 1986 م.
2ـ الدقس، کامل سلامة، (1994)، دولة الرسول (ﷺ) من التكوين إلى التمكين، دار عمار – عمان، چاپ اول، 1415 هـ / 1994 م.
3ـ متولی، عبدالحمید، (بی‌تا)، مبادئ نظام الحكم في الإسلام، چاپ اول، دار المعارف.
4ـ المودودي، ابو الأعلى، (1977)، الحكومة الإسلامية، ترجمه احمد إدریس، المختار الإسلامي للطباعة والنشر – قاهره، چاپ اول، 1397 هـ / 1977 م.
5ـ فیض الله، محمد فوزی، (1996)، صور وعبر من الجهاد النبوي في المدينة، دار القلم – دمشق، الدار الشامیة – بیروت، چاپ اول، 1416 هـ / 1996 م.
6ـ الصلابی، علی محمد، (2021)، السيرة النبوية، چاپ یازدهم، دار ابن كثیر، 2021، صفحات 458-468.
پاسخ ها