استفاده از ماه رمضان

فصول بهره‌ برداری می‌شوند، و فرصت‌ها بهره‌ جویی می‌شود، و صالحان آماده می‌شوند، زیرا بسیاری از فرصت‌ها دوباره تکرار نمی‌شوند و سودی به اندازه آن دیده نشده است. و بهره ‌برداری از ماه رمضان بر اساس شرایطی است که با شناخت هدف ماه رمضان هموار شده است.

اهداف ماه مبارک رمضان در قرآن چه مواردیست؟

میتوانیم اهداف قرآنی از ماه رمضان را به سه نکته آتی خلاصه کنیم:

اول: تقوی: الله متعال می فرماید: ﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ كُتِبَ عَلَيۡكُمُ ٱلصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى ٱلَّذِينَ مِن قَبۡلِكُمۡ لَعَلَّكُمۡ تَتَّقُونَ ١٨٣﴾ ترجمه:«ای کسانی که ایمان آورده اید! روزه بر شما فرض شده است همان گونه که بر کسی که پیش از شما بودند؛ فرض شده بود، تا پرهیزگار شوید.»

و آنچه از تقوی حاصل می شود این موارد است: «ترس از خداوند جلیل و عمل تنزیل (قرآن) و قناعت به قلیل و آمادگی برای روی رحیل (رحلت کردن)» و اگر بخواهیم آن را در نکته اخیر خلاصه کنیم کفایت می کند همچنانکه اگر تقوی را انجام طاعت و ترک معصیت بدانیم نیز تعریفی کافی از آن ارائه می شود.

دوم: هدایت: هدایت یعنی رسیدن به خیر بعد از دانستن آن و توفیق به آن بعد از تلاش بخاطر آن. الله متعال می فرماید: ﴿فَأَمَّا مَنۡ أَعۡطَىٰ وَٱتَّقَىٰ ٥ وَصَدَّقَ بِٱلۡحُسۡنَىٰ ٦ فَسَنُيَسِّرُهُۥ لِلۡيُسۡرَىٰ ٧﴾ ترجمه:«پس اما کسی که (در راه خدا) بخشید وپرهیزگاری کرد. و (سخنان) نیک را تصدیق کرد. پس ما اورا برای (راه) آسان توفیق می دهیم.»

سوم: شکر: شکر یعنی بکار گیری تمام توانایی های بنده در آنچه بخاطرش خلق شده است و آن عبادت الله متعال است، و آن حاصلی است که از تقوی و هدایت توقع می رود. برای این دو هدف اخیر قرآن اشاره می کند: ﴿وَلِتُكَبِّرُواْ ٱللَّهَ عَلَىٰ مَا هَدَىٰكُمۡ وَلَعَلَّكُمۡ تَشۡكُرُونَ ١٨٥﴾ ترجمه: «و خدا را بر اینکه شما را هدایت کرده، بزرگ بدارید، و باشد که شکر گزاری کنید.»
وقتی این اهداف مشخص شد و فرد آنها را فراروی چشم خود قرار داد و درک کرد که او در دوره ای تربیتی که دارای اهداف، وسایل و مقاصد خاصی است و همچنان درک کرد که رستگاری تنها در اشتراک در این دوره تربیتی نیست (اگرچه محروم ماندن از آن نیز خود یک ناکامی محسوب میشود) بلکه رستگاری آنگاهی محقق میشود که در اخلاق و سلوک او دیده شود «چه بسا روزه داری که از روزه تنها گرسنگی نصیبش می شود». «کسی که سخن باطل را کنار نگذارد پس خداوند نیز احتیاجی به ترک خوراک و چشاکش ندارد» همچنان در روایتی دیگر کلمه «و جهالت را (ترک نکند)». «اگر روزی روزه دار بودید پس سخنان زشت و ناشایست نگویید و اگر کسی به شما سخن زشتی گفت و یا جنگید پس برایش بگویید: من روزه دارم»

از مهم ترین مسائل آمادگی برای روزه درک و فهم این موضوع است که روزه از جمله اعمال ترکی است. چون عبادات به دو نوعند: انجام دادنی و ترک کردنی. عبادات انجام دادنی به اندازه طاقت اوست ولی در عبادات ترک کردنی اختیاری وجود ندارد: «اگر از چیزی شما را نهی کردم از آن اجتناب کنید و اگر به کاری شما را امر کردم به اندازه توان خود انجام دهید». پس زمانی که روزه از جمله اعمال ترکی است پس عذری در آن نیست و همه باید اطاعت کنند و روزه همچنان که قبلا در احادیث اشاره کردیم شامل تر از این است که فرد تنها از شهوت شکم و زیر شکم امساک کند.

عناصر آمادگی برای ماه رمضان چیست؟

آمادگی برای ماه رمضان بر عناصر زیر استوار است:

اول: آمادگی قلبی: با محبت، شوق و عزم راسخ برای اطاعت نسبت به ماه رمضان؛ و این معنای این حدیث است «اللهم بلغنا رمضان» خدایا ما را به رمضان برسان، گویا انسان با خدایش عهد می کند که اگر به این ماه برسد بر عبادت صادق باشد، به نیکی تغییر کند، از وقت استفاده کند و کمر همت را محکم ببندد.

دوم: توبه و پشیمانی: هیچ چیز مانند گناه مانع خیر و نیکی نمی گردد به همان خاطر است که اولین آمادگی ها برای ماه رمضان، توبه و پشیمانی است، تا انسان در این ماه مبارک موفق شود و چه بسیارند اصرار کنندگان بر گناه که از خیر محروم گشته اند. خطرناکتر از اصرار و خطرناکترین آفت ها و بدترین جرائم و دلیل دوری از الله و رانده شدن از حزب خداوند و رحمتش و از دست دادن مواسم خیر، رضایت به گناه است؛ خداوند می فرماید: ﴿فَإِن رَّجَعَكَ ٱللَّهُ إِلَىٰ طَآئِفَةٖ مِّنۡهُمۡ فَٱسۡتَ‍ٔۡذَنُوكَ لِلۡخُرُوجِ فَقُل لَّن تَخۡرُجُواْ مَعِيَ أَبَدٗا وَلَن تُقَٰتِلُواْ مَعِيَ عَدُوًّاۖ إِنَّكُمۡ رَضِيتُم بِٱلۡقُعُودِ أَوَّلَ مَرَّةٖ فَٱقۡعُدُواْ مَعَ ٱلۡخَٰلِفِينَ ٨٣﴾ ترجمه: «پس اگر خداوند تو را به سوی گروهی از آنها باز گرداند, واز تو اجازۀ خروج (برای جهاد) خواستند, پس بگو: «هرگز با من خارج نخواهید شد, وهرگز همراه من, با هیچ دشمنی نخواهید جنگید, زیرا شما نخستین بار به نشستن (و کناره گیری) راضی شدید, پس با پس ماندگان بمانید».» و همچنان میفرماید: ﴿رَضُواْ بِأَن يَكُونُواْ مَعَ ٱلۡخَوَالِفِ﴾ ترجمه: «آنها راضی شدند که با باز ماندگان باشند» و در جایی دیگر نیز خدای سبحان می فرماید: ﴿وَمَا مَنَعَهُمۡ أَن تُقۡبَلَ مِنۡهُمۡ نَفَقَٰتُهُمۡ إِلَّآ أَنَّهُمۡ كَفَرُواْ بِٱللَّهِ وَبِرَسُولِهِۦ وَلَا يَأۡتُونَ ٱلصَّلَوٰةَ إِلَّا وَهُمۡ كُسَالَىٰ وَلَا يُنفِقُونَ إِلَّا وَهُمۡ كَٰرِهُونَ ٥٤﴾ ترجمه: «وهیچ چیز مانع قبول انفاقهای آنها نشد, مگر آنکه به خدا وپیامبرش کافر شدند, وجز با کسالت (وبی میلی) برای نماز حاضر نمی شوند, وجز با کراهت انفاق نمی کنند.» پس کراهت از طاعت و رضایت به معصیت سبب این اندازه از شر و دوری از خیر میگردد.

سوم: مراجعه و بازخوانی احکام روزه است تا اینکه انسان بداند چه کاری را انجام دهد و یا انجام ندهد. تا انسان بداند که کدامین احکام دینش بر او واجب هستند و ترک آن باعث رویگردانی از الله و رسولش میگردد. خوب است که کتابی را برای دانستن این موارد تهیه کند؛ این کتاب می تواند کتابی باشد که احادیث پیامبر صلی الله علیه و سلم را در مورد احکام و فقه روزه جمع کرده باشد یا مقاصد، اهداف، موعظه، آداب آن را بیان کرده باشد و یا مختصرا فقه آن را گفته باشد و اگر این نیز نمی شد پس با اهل علم بنشیند که این ضعیف ترین ایمان است.

چهارم: وابستگی به دعا، چون رمضان دارای فرصت های زیادی است برای اجابت دعا و کسی که بر دعا عادت نداشته باشد ممکن است فرصت را از دست بدهد چون: «برای روزه دار دعایی است که رد نمی شود». این فرصت ها در هنگام افطار، هنگام سحر، در حصه سوم شب، ساعتی از روز جمعه و بسیاری از فرصت های دیگر که روزه دار می تواند از آن ها استفاده کند و از همه مهم تر نفس هایی خدایی در شب قدر همانطور که خداوند می فرماید: ﴿وَمَآ أَدۡرَىٰكَ مَا لَيۡلَةُ ٱلۡقَدۡرِ ٢﴾ ترجمه: «و تو چه دانی شب قدر چیست؟!»

پنجم: علاقه ات را با قرآن زیاد گردان چون رمضان  ماه قرآن است ﴿شَهۡرُ رَمَضَانَ ٱلَّذِيٓ أُنزِلَ فِيهِ ٱلۡقُرۡءَانُ﴾ ترجمه: «ماه رمضان است(ماهی) که قرآن در آن نازل شده است» و برای مسلمان سزاوار نیست که حداقل یک ختم از قرآن را در رمضان از دست بدهد در حالی که ده ختم کامل ترین و بهترین است. زیرا جبرئیل علیه السلام قرآن را در تمام رمضان ها با پیامبر صلی الله علیه و سلم بازخوانی می نمود و در آخرین رمضان پیامبر دوبار این بازخوانی را انجام داد. از زندگی امام مالک، امام بخاری و دیگر بزرگان نقل شده است که آنها در ماه رمضان خود را برای قرآن فارغ میگردانیدند.

ششم: نماز تراویح، که نماز ویژه‌ی ماه رمضان است، و بهترین کار برای یک حافظ این است که خودش در خانه‌اش ایستاده و در آن فکر کند، و نماز را به دلخواه خود طولانی کند، و در غیر این صورت با مردم بخواند، و انتخاب کند که چه کسی از قرائتش تحت تأثیر قرار بگیرد و از سخنانش بهره‌مند شود و با گوش کردن به خاشع گردد.

هفتم: صدقه دادن؛ چرا که پیامبر صلی الله علیه وسلم بهترین مردم از حیث جود و بخشش بود و این جود و بخشش در رمضان مضاعف میگشت «جود و بخشش پیامبر صلی الله علیه وسلم از باد فرستاده شده بیشتر بود». پس باید به انفاق تلاش کنیم حتی اگر کم باشد «پس از آتش جهنم بپرهیز، هر چند با نصف خرما باشد» پس اگر کسی آن را نیافت پس «با کلامی زیبا» و اگر کسی آن را هم انجام نداد پس از آزار رساندن به دیگران نپرهیزد که این نیز صدقه ای است. معروف است که «صدقه گناه را خاموش می کند، همچنان که آب آتش را خاموش می کند».

هشتم: اعتکاف؛ پیامبر صلی الله علیه وسلم در رمضان بیشتر از هر ماه دیگری اعتکاف می نشست. او ده شبانه روز را اعتکاف می نشست و باری نیز بیست روز اعتکاف نشست ولی به صورت مدام ده شب اخیر رمضان را اعتکاف می نشست. نزول قرآن نیز در هنگام اعتکاف متوقف نمیشد و آیات روزه نیز در هنگام اعتکاف نازل شده است همانطور که در این آیه اشاره شده است: ﴿أُحِلَّ لَكُمۡ لَيۡلَةَ ٱلصِّيَامِ ٱلرَّفَثُ إِلَىٰ نِسَآئِكُمۡۚ هُنَّ لِبَاسٞ لَّكُمۡ وَأَنتُمۡ لِبَاسٞ لَّهُنَّۗ عَلِمَ ٱللَّهُ أَنَّكُمۡ كُنتُمۡ تَخۡتَانُونَ أَنفُسَكُمۡ فَتَابَ عَلَيۡكُمۡ وَعَفَا عَنكُمۡۖ فَٱلۡـَٰٔنَ بَٰشِرُوهُنَّ وَٱبۡتَغُواْ مَا كَتَبَ ٱللَّهُ لَكُمۡۚ وَكُلُواْ وَٱشۡرَبُواْ حَتَّىٰ يَتَبَيَّنَ لَكُمُ ٱلۡخَيۡطُ ٱلۡأَبۡيَضُ مِنَ ٱلۡخَيۡطِ ٱلۡأَسۡوَدِ مِنَ ٱلۡفَجۡرِۖ ثُمَّ أَتِمُّواْ ٱلصِّيَامَ إِلَى ٱلَّيۡلِۚ وَلَا تُبَٰشِرُوهُنَّ وَأَنتُمۡ عَٰكِفُونَ فِي ٱلۡمَسَٰجِدِۗ تِلۡكَ حُدُودُ ٱللَّهِ فَلَا تَقۡرَبُوهَاۗ كَذَٰلِكَ يُبَيِّنُ ٱللَّهُ ءَايَٰتِهِۦ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمۡ يَتَّقُونَ ١٨٧﴾ ترجمه: «آمیزش و نزدیکی با همسرانتان در شب روز بر شما حلال گردیده است، آنان لباس شما هستند و شما لباس آنها، خداوند می دانست که شما به خودتان خیانت می کردید، پس توبه ی شما را پذیرفت و شما را بخشید، پس اکنون (در شبهای رمضان می توانید) با آنان آمیزش کنید، و آنچه را خدا برای شما مقرر داشته طلب کنید. و بخورید و بیاشامید،تا رشته ی سپید صبح از رشته ی سیاه (شب) برای شما آشکار شود، سپس روزه را تا شب به پایان رسانید، و در حالی که در مساجد معتکف هستید؛ با زنان آمیزش نکنید، این مرز های الهی است پس به آن نزدیک نشوید. خداوند این چنین آیات خود را برای مردم روشن می سازد؛ باشد که پرهیزگار شوند.» امام ابوحنیفه و امام مالک اعتکاف را مشروط به روزه کرده اند و هدف اعتکاف فارغ شدن از مصروفیت های زندگی برای عبادت است و اگر کسی می توانست و توانایی داشت پس ده شب را اعتکاف کند وگرنه کمتر از آن را نیز می تواند اعتکاف کند حتی اگر یک شب باشد اما اگر تعداد شب ها طاق باشد بهتر است باز هم اگر کسی نمی توانست پس تلاش کند تا اوقاتی را در مسجد به نیت اعتکاف بگذراند یا حتی در خانه خود. زیرا اعتکاف قلب را آرام می کند و بسیار مفید است. الله متعال می فرماید: ﴿وَٱذۡكُرِ ٱسۡمَ رَبِّكَ وَتَبَتَّلۡ إِلَيۡهِ تَبۡتِيلٗا ٨﴾ ترجمه: «و نام پروردگارت را یاد کن، و تنها به او دل ببند.» و همچنان می فرماید: ﴿وَٱصۡبِرۡ عَلَىٰ مَا يَقُولُونَ وَٱهۡجُرۡهُمۡ هَجۡرٗا جَمِيلٗا ١٠﴾ ترجمه: « و بر آنچه می‌گویند، شکیبا باش، و به شیوه‌ای نیکو (و شایسته) از آنها دوری کن.» در اعتکاف وسایل زیاد تربیتی وجود دارد که انسان را وامیدارد که آن را ترک نکند.

نهم: تغییر عمومی در سلوک و رفتار فرد و به طور خاص تغییر در زبان زیرا پیامبر صلی الله علیه وسلم میفرماید: «کسی که سخن باطل و عمل به آن و جهل را ترک نکند، خداوند نیازی به ترک خوردن و آشامیدن او ندارد» «اگر کسی از شما روزه داشت، فحاشی و جاهل نباشد، اگر کسی به او دشنام داد یا با او دعوا کرد، بگوید: روزه هستم، روزه هستم.» روزه‌دار نمی‌تواند در عادت‌های خود باقی بماند، بلکه باید عادات منفی را تغییر دهد و از آنچه برایش آسان‌تر است شروع کند، و هیچ چیز آسان‌تر از سکوت نیست و بازداشتن زبان برای کسانی است که خداوند به او توفیق داده باشد، سپس بازداشتن باقی اعضاء بدن از گناهان همچون پوشاندن چشم و گوش.

و مبرهن است که اگر کسی در قبال تغییر عادات خود در طول ماه رمضان اهمیت ندهد در طول سال نیز نمی تواند عادات خود را تغییر دهد و در حقیقت کسی که عادات خود را تغییر ندهد از رمضان استفاده حقیقی را نبرده است و در حقیقت معنای این آیات را حس نکرده است: ﴿لَعَلَّكُمۡ تَتَّقُونَ ١٨٣﴾ ترجمه: «تا پرهیزگار شوید.» و ﴿وَلِتُكَبِّرُواْ ٱللَّهَ عَلَىٰ مَا هَدَىٰكُمۡ وَلَعَلَّكُمۡ تَشۡكُرُونَ ١٨٥﴾ ترجمه: «و خدا را بر اینکه شما را هدایت کرده، بزرگ بدارید، و باشد که شکر گزاری کنید.»

دهم: اذکار به طور عموم و به طور خاص اذکاری همچون: لا اله الا الله، الحمدلله، سبحان الله، الله اکبر، لا حول و لا قوة الا بالله العلی العظیم، درود فرستادن بر پیامبر صلی الله علیه وسلم، حداقل پایبندی به اذکار صبح و شام خصوصا: سبحان الله وبحمده سبحان الله العظیم، لا إله إلا الله وحده لا شريك له الملك وله الحمد وهو على كل شيء قدير، سبحان الله والحمد لله والله أكبر، أستغفر الله العظيم و بسیاری دیگر از اذکار که این ها همه به بنده نفع می رسانند و در راستای استفاده بیشتر از ماه رمضان با او کمک می کنند.

در اخیر:

انسان در سفرش به سوی الله گاهی جلو است و گاهی عقب همچنان که خداوند میفرماید: ﴿لِمَن شَآءَ مِنكُمۡ أَن يَتَقَدَّمَ أَوۡ يَتَأَخَّرَ ٣٧﴾ ترجمه: «برای کسی از شما که بخواهد (در راه راست) پیش افتد، یا (از آن) عقب بماند.» هر که بتواند پیشی بگیرد ولی پیشی گرفتن را رها کند، خداوند او را دور می گرداند، همان گونه که منافقان را از نیکی دور کرد و یا طاعاتش را قبول نمی کند همانطور که بر سر منافقان آمد. الله متعال میفرماید: ﴿قُلۡ أَنفِقُواْ طَوۡعًا أَوۡ كَرۡهٗا لَّن يُتَقَبَّلَ مِنكُمۡ إِنَّكُمۡ كُنتُمۡ قَوۡمٗا فَٰسِقِينَ ٥٣﴾ ترجمه: «بگو: «انفاق کنید, چه از روی میل باشد یا به اکراه, هرگز از شما پذیرفته نخواهد شد, زیرا شما مردمی فاسق (ونافرمان) هستید».»

خداوند ما را به مسابقه در امور خیر امر میکند. پس اگر با صدیقان، صحابه و صالحان نمی توانیم مسابقه دهیم پس حداقل با هم عصران خود مسابقه دهیم. از الله متعال می خواهیم تا اعمال ما را به بهترین اعمال بدل کند و چه بسا کسی که اندکی را از دست بدهد، فصل ها را نیز از دست دهد.

نویسنده: سيد محمد أحمد عيسى مصطفى أحمذي

برگردان: فرهاد سپهری