مزاح: احکام و ضوابط آن

مزاح یکی از کلیدهای فتنه است، زیرا ممکن است به پیامدهای منفی بسیاری منجر شود. با این حال، انسان نمی‌تواند کاملاً از مزاح بی‌نیاز باشد. به همین دلیل، دانشمندان برای مزاح قوانینی وضع کرده‌اند تا آن را در چارچوبی مجاز نگه دارند. آنان گفته‌اند: اشکالی ندارد که انسان مزاح کند، به شرط آنکه مزاح‌اش بر حق باشد، از دروغ پرهیز کند، و سخنان ناشایست بر زبان نیاورد. (الموسوعة الفقهية، ج ۳۷، ص ۴۳)

نمونه‌هایی از مزاح‌های پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم:

1ـ مزاح با پیرزن: در حدیثی آمده است که زنی سالخورده نزد پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم آمد و از او خواست دعا کند تا به بهشت وارد شود. پیامبر به او فرمود: «يا أم فلان إن الجنة لا يدخلها عجوز»، «هیچ پیرزنی وارد بهشت نمی‌شود.» زن نگران شد و گریه کرد، اما پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم به او توضیح داد که مقصودش این است که پیرزنان به شکل جوان و باطراوت وارد بهشت می‌شوند. (روایت ترمذی در الشمائل، با سند حسن)

2ـ مزاح راستگو: ابوهریره رضی‌الله‌عنه روایت کرده است که اصحاب به پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم گفتند: «ای رسول خدا، آیا با ما مزاح می‌کنی؟» پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرمود: «بله، اما جز حقیقت نمی‌گویم.» (روایت ترمذی، با سند صحیح)

3ـ مزاح با مردی از اعراب: انس بن مالک رضی‌الله‌عنه نقل کرده است که مردی از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم خواست او را بر مرکبی سوار کند. پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرمود: «تو را بر فرزند شتر سوار خواهم کرد.» مرد گفت: «با فرزند شتر چه کنم؟» پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم پاسخ داد: «وهل تلد الإبل إلا النوق»، «مگر شتر جز فرزند شتر به دنیا می‌آورد؟ صلی‌الله‌علیه‌وسلم (روایت ترمذی در الشمائل، با سند صحیح)

4ـ مزاح با انس:  انس بن مالک رضی‌الله‌عنه روایت کرده است که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم به او گفت: «ای صاحب دو گوش!» و با این سخن او را به مزاح خطاب کرد. (روایت ترمذی، با سند صحیح)

5ـ مزاح با زاهر بن حرام: زاهر، مردی از بادیه‌نشینان که چهره‌اش زیبا نبود، روزی مشغول فروش کالا بود که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم از پشت سر او را در آغوش گرفت. زاهر که نمی‌دانست چه کسی است، گفت: «رهایم کن!» وقتی فهمید پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم است، به پشت او تکیه داد. پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم به مزاح گفت: «چه کسی این برده را می‌خرد؟» زاهر پاسخ داد: «ای رسول خدا، من ارزش ندارم.» پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرمود: «اما نزد خداوند ارزشمند هستی.» (روایت ترمذی، با سند صحیح)

6ـ مزاح با کودک: انس بن مالک رضی‌الله‌عنه نقل کرده است که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم با کودکی به نام ابوعمیر، که پرنده کوچکی داشت، مزاح می‌کرد. روزی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم او را غمگین یافت و فرمود: «يا أبا عمير ما فعل النغير»، «ای ابوعمیر، پرنده‌ات چه شد؟» (روایت بخاری)

مواردی که مزاح حرام است:

1ـ تمسخر دیگران: مزاح نباید شامل تحقیر یا تمسخر مسلمانان باشد. خداوند می‌فرماید: «يَاأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا لَا يَسْخَرْ قَومٌ مِنْ قَوْمٍ عَسَى أَنْ يَكُونُوا خَيْرًا مِنْهُمْ وَلَا نِسَاءٌ مِنْ نِسَاءٍ عَسَى أَنْ يَكُنَّ خَيْرًا مِنْهُنَّ وَلَا تَلْمِزُوا أَنْفُسَكُمْ وَلَا تَنَابَزُوا بِالْأَلْقَابِ بِئْسَ الِاسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإِيمَانِ»، «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، نباید گروهی از شما گروه دیگر را مسخره کنند…» (سوره حجرات، آیه ۱۱)

همچنان در حدیث شریف آمده است که پیامبر فرمود: «بـحـسب امرئ من الشر أن يحقر أخاه المسلم»، «برای شرارت یک انسان همین کافی است که برادر مسلمان خود را تحقیر کند». (روایت مسلم)

2ـ القاب زشت: استفاده از القاب ناپسند و تحقیرآمیز در مزاح نیز ممنوع است. (همان آیه)

3ـ ترساندن دیگران: پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرمود: «لا يحل لمسلم أن يروع مسلماً»، «هیچ مسلمانی نباید مسلمانی را بترساند.» (روایت ابوداود و احمد)

همچنان پیامبر فرمود: «لا يأخذن أحدكم متاع أخيه لاعباً ولا جاداً ومن أخذ عصا أخيه فليردها» هیچ یک از شما حق ندارد وسایل برادرش را به بازی و شوخی یا جدی بردارد و کسی که عصای برادرش را برداشت، پس برگرداند». (روایت ابو داود و احمد و طبرانی)

4ـ دروغ در مزاح: پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرمود: «وای بر کسی که برای خنداندن مردم دروغ بگوید.» (روایت ابوداود و ترمذی)

فلسفه منع دروغ در مزاح:

مناوی در بیان حکمت تکرار واژه «وَیل» در حدیث گفته است: «تکرار این واژه برای نشان دادن شدت هلاکت و بدبختی است. زیرا دروغ به‌تنهایی منشأ همه صفات نکوهیده و اساس همه رسوایی‌هاست. حال اگر به این دروغ، خنداندن دیگران اضافه شود – که موجب مرگ قلب، فراموشی، و به‌وجود آمدن سبک‌مغزی می‌گردد – چنین کاری زشت‌ترین زشتی‌ها خواهد بود. از همین رو، حکما گفته‌اند: آوردن سخنان خنده‌دار و بیهوده در راه سبک‌سری، نهایت زشتی است.» (فیض القدیر، جلد ۶، صفحه ۳۶۹)

حکمت این منع در آن است که چنین کاری ممکن است به ساختن دروغ‌های ساختگی درباره افراد معین منجر شود، که باعث آزار آن‌ها می‌گردد. همچنین این رفتار، عادت دروغ‌گویی و رواج آن را در فرد تقویت کرده و باعث می‌شود حق با باطل و باطل با حق در جامعه درهم آمیخته شود. بر همین اساس، اسلام به‌طور کلی دروغ را حرام کرده و برای کسی که این صفت را به خود می‌گیرد، عاقبت بدی وعده داده است.

دروغ در مزاح قلب را می‌میراند، انسان را به فراموشی و بی‌فکری عادت می‌دهد و جامعه را به فساد می‌کشاند. پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرمود: «راست‌گویی به نیکی و نیکی به بهشت هدایت می‌کند. دروغ به گناه و گناه به دوزخ هدایت می‌کند.» (روایت بخاری و مسلم)

در حدیثی از ابن مسعود روایت شده است که پیامبر اکرم ﷺ فرمودند: «عليكم بالصدق فإن الصدق يهدي إلى البر وإن البر يهدي إلى الجنة ولا يزال الرجل يصدق حتى يكتب عند الله صديقاً ، وإياكم والكذب فإن الكذب يهدي إلى الفجور وإن الفجور يهدي إلى النار ولا يزال الرجل يكذب ويتحرى الكذب حتى يكتب عند الله كذاباً»، «بر شما باد به راست‌گویی، زیرا راست‌گویی به نیکی هدایت می‌کند و نیکی به بهشت رهنمون می‌سازد. و انسان همواره راست می‌گوید تا جایی که نزد خداوند به‌عنوان شخصی بسیار راستگو (صدیق) نوشته می‌شود. و از دروغ پرهیز کنید، چرا که دروغ به گناه هدایت می‌کند و گناه به آتش جهنم می‌کشاند. و انسان همواره دروغ می‌گوید و دروغ‌گویی را دنبال می‌کند تا جایی که نزد خداوند به‌عنوان دروغگو ثبت می‌شود.» (روایت از بخاری و مسلم: منبع: قضايا اللهو والترفيه بين الحاجة النفسية والضوابط الشرعية، صفحات ۲۱۰-۲۱۱).

مزاح درباره مسائل دینی:

شامل شدن نکات و مزاح‌هایی که با امور شرعی به شوخی و بی‌احترامی برخورد می‌کنند، از نظر شرعی حرام است و در برخی موارد حتی می‌تواند موجب کفر شده و فرد را از دین خارج کند، پناه بر خدا. به‌عنوان مثال، بی‌احترامی به خداوند متعال، مانند وصف خداوند به چیزی که شایسته او نیست، کفر آشکار است که انسان را از دین خارج می‌کند. برای نمونه، اگر کسی در زمان از دست دادن فردی عزیز، خداوند را به صفات ناروا مانند «مجرم» توصیف کند، بدون تردید این کفر محسوب می‌شود.

علما اجماع دارند که هرگونه بی‌احترامی به خداوند، چه از طریق گفتار، چه عمل و چه عقیده، حرام است و انجام‌دهنده آن، چه به شوخی و چه به جدیت، مرتد و از اسلام خارج می‌شود. (الموسوعة الفقهية، جلد ۳، صفحه ۲۴۹)

این موضوع با آیه‌ای از قرآن نیز تأیید می‌شود که خداوند می‌فرماید: «وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ لَيَقُولُنَّ إِنَّمَا كُنَّا نَخُوضُ وَنَلْعَبُ قُلْ أَبِاللَّهِ وَءَايَاتِهِ وَرَسُولِهِ كُنْتُمْ تَسْتَهْزِئُونَ لَا تَعْتَذِرُوا قَدْ كَفَرْتُمْ بَعْدَ إِيمَانِكُمْ»، «و اگر از آنان بپرسی، خواهند گفت: ما فقط سرگرم بودیم و شوخی می‌کردیم. بگو: آیا با خدا و آیات او و پیامبر او استهزا می‌کردید؟ عذرخواهی نکنید؛ شما پس از ایمان آوردنتان کافر شدید.» (سوره توبه، آیه ۶۵)

همچنین بی‌احترامی به عقیده اسلامی به‌طور کلی، مانند کوچک شمردن و تمسخر فرشتگان، پیامبران و رسولان، از جمله مواردی است که از نظر شرعی به‌شدت نکوهش شده است. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: «إن الَّذِينَ يُؤْذُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَأَعَدَّ لَهُمْ عَذَابًا مُهِينًا»، «همانا کسانی که خدا و پیامبرش را آزار می‌دهند، خداوند آنان را در دنیا و آخرت لعنت کرده و برایشان عذابی خوارکننده آماده کرده است.» (سوره احزاب، آیه ۵۷)

از جمله موارد بی‌احترامی، کوچک شمردن بهشت و استهزاء به پاداش‌هایی است که خداوند برای مطیعان خود در آن آماده کرده است، مانند تمسخر نعمت‌هایی همچون حورالعین و دیگر نعمات وعده داده‌شده به بندگان صالح. چنین رفتاری به‌طور قطعی حرام است. همچنین کوچک شمردن و تمسخر احکام شرعی، یا استهزاء و بی‌احترامی به صحابه رضوان الله علیهم، نیز از جمله این موارد است و حکم به حرمت قطعی آن داده شده است.

دكتور حسام الدين بن موسى عفانة، أستاد فقه واصول، دانشگاه القدس – فلسطين

مترجم: خیرالله محمدی