درس‌ها و فضایل دهۀ ذی‌الحجه (2)
دوم: اعمالی که انجام آن در دهۀ ذی‌الحجه مستحب است:
شایسته است که هر شخص مسلمان موسم‌های عمومی خیر را با توبۀ نصوح استقبال نماید؛ زیرا هرگاه کسی از خیری ـ چه خیر دینی و یا دنیوی ـ محروم شده، سبب اصلی گناهان خودش بوده است. چنان‌که خداوند متعال می‌فرماید: «وَمَا أَصَابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَيَعْفُو عَنْ كَثِيرٍ» «شورى:30) «و هر مصيبتی که به شما می‌رسد، نتيجۀ اعمال زشتی است که دست‌های خودتان کسب کرده است و خداوند بسياری از گناهان را می‌بخشد». گناهان آثار خطرناکی بر دل‌ها بجا می‌گذارند و چنان‌که سم‌ها به جسم‌ها ضرر وارد می‌کند و باید از جسم خارج شود، همچنان گناهان بر دل‌ها تأخیر فراوانی دارد. از جمله: برخی گناهان، گناهانی دیگر و شبیه خود را کشتِ می‌کنند و انسان دیگر نمی‌تواند از دام آن خارج شده و یا آن را ترک کند. پس برادر مسلمان به سوی توبۀ نصوح بشتاب و با دوری و اجتناب از گناهان و خطاها از این ایام استقبال کن. به کثرت استغفار کرده و خدای عزوجل را یاد کن؛ زیرا هیچ یک از ما نمی‌داند که مرگ ناگهانی چه وقت فرامی‌رسد و انسان از این دنیا کوچ می‌کند.
اما اعمالی که بندگان طاعت‌گزار در استقبال از دهۀ ذی‌الحجه از آن‌ها غافل نمی‌شوند، موارد ذیل است:
1ـ به کثرت انجام دادن اعمال صالح:
زیرا رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرمود: «هیچ ایامی انجام عمل در آن نزد خدای سبحان بزرگ‌تر و محبوب‌تر از این ایام دهۀ ذی الحجه نیست». از جمله اعمال صالحی که برخی از مردم از آن غافل هستند، همچون: تلاوت قرآن کریم، کثرت صدقه و انفاق بر مساکین، امر به معروف و نهی از منکر و…
2ـ نماز:
مستحب است که زودتر برای ادای فرایض اقدام نماییم و برای بدست آوردن صف اول [جماعت مسجد] از دیگران سبقت بگیریم. به کثرت نوافل بخوانیم؛ زیرا بهترین وسیلۀ حصول قرب خدا است. از ثوبان رضی‌الله‌عنه روایت است که گفت: از رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وسلم شنیدم که می‌فرمود: «عَلَيْكَ بِكَثْرَةِ السُّجُودِ لِلَّهِ فَإِنَّكَ لا تَسْجُدُ لِلَّهِ سَجْدَةً إِلا رَفَعَكَ اللَّهُ بِهَا دَرَجَةً وَحَطَّ عَنْكَ بِهَا خَطِيئَةً» (روایت مسلم) «بسيار سجده كن، زيرا خداوند با هر سجده، يک درجه به تو عنايت می‌كند و يک گناه، از تو محو می‌گرداند». و این حکم عام است و هر وقت را دربر می‌گیرد.
3ـ روزه:
[روزه بگیرد] تا وارد اعمال صالح شود. از هنیده بن خالد از همسرش از برخی از همسران پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم نقل شده که گفت: «رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وسلم پیوسته روز نهم ذی الحجه، روز عاشورا و سه روز از هر ماه را روزه می‌گرفتند». (روایت امام احمد و ابوداود و نسائی رحمهم‌الله).
امام نووی رحمه‌الله دربارۀ روزۀ ایام دهۀ ذی‌الحجه می‌گوید: «روزه گرفتن در این روها از مستحبات مؤکد است».
دربارۀ روزۀ روز عرفه برای غیر حجاج تأکید فراوانی شده است، زیرا از آن‌حضرت صلی‌الله‌علیه‌وسلم ثابت است که دربارۀ روزۀ عرفه می‌فرمود: «أحتسب على الله أن يُکَفِّرَ السنة التي قبله والسنة التي بعده»، «از خدا می‌پندرم که آن را باعث کفارۀ گناهان سال قبل و سال بعد از آن قرار دهد».
4ـ ادای حج و عمره:
زیرا رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرمود: «… والحجُّ المَبرُورُ لَيس لهُ جزَاءٌ إلاَّ الجَنَّةَ» (روایت مسلم) «و حج مقبول پاداشی جز بهشت ندارد».
5ـ تکبیر، تهیل و تحمید گفتن:
چنان‌که در حدیثی که پیشتر ذکر کردیم، ابن عمر رضی‌الله‌عنهما از رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وسلم روایت کرد که ایشان فرمود: «… پس در این روزها به کثرت تهلیل (لا إله إلا الله)، تکبیر (الله اکبر) و تحمید (الحمدلله) بگویید». امام بخاری رحمه‌الله می‌گوید: «ابن عمر و ابوهریره رضی‌الله‌عنهما در ایام دهۀ ذی‌الحجه به بازار خارج می‌شدند و تکبیر می‌گفتند و مردم نیز از تکبیر ایشان، تکبیر می‌گفتند». ابن عمر رضی‌الله‌عنهما در کل این ایام در مِنَا، پس از نمازها بر بستر، در خیمه، مجلس و هنگام راه رفتن تکبیر می‌گفت.
6ـ به کثرت تلاوت کردن قرآن کریم:
قرآن کریم چنان‌که خداوند عزّوجل توصیف نموده هدایتی برای متقیان است: «ذَلِكَ الْكِتَابُ لا رَيْبَ فِيهِ هُدًى لِلْمُتَّقِينَ» (بقرة:2) «اين است كتابى كه در (حقانيت) آن هيچ ترديدى نيست (و) مايۀ هدايت تقواپيشگان است». و رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرموده است: «مَنْ قَرَأَ حَرْفَاً مِنْ كِتَابِ اللهِ فَلَهُ بِهِ حَسَنَةٌ، وَالْحَسَنَةُ بِعَشْرِ أَمْثَالِهَا، لاَ أَقُولُ: «الم» حَرْفٌ؛ وَلَكِنْ: أَلِفٌ حَرْفٌ، وَلاَمٌ حَرْفٌ، وَمِيمٌ حَرْفٌ» (روایت ترمذی) «هركس يک حرف از قرآن بخواند، يک نيكى برايش نوشته مى‌شود، و هر نيكى، ده برابر مى‌شود. من نمى‌گويم: «الم» يک حرف است، بلكه: الف يک حرف، لام يک حرف، و ميم يک حرف است».
7ـ نشستن در مسجد تا طلوع خورشید:
پیامبر وقتی نماز صبح را می‌خواند، تا زمان طلوع خورشيد [به قصد ذکر و ياد خدا] سرِ جای خود می‌نشست. (روایت مسلم) همچنان ترمذی رحمه‌الله از انس رضی‌الله‌عنه از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم روایت کرده که فرمود: «هر کس نماز صبح را با جماعت بخواند، سپس تا طلوع خورشيد سرِ جای خود بنشيند و مشغول ذکر خدا باشد و بعد از طلوع خورشید دو رکعت بخواند، ثوابی همچون ثواب يک حج و عمرۀ کامل دريافت خواهد کرد». (روایت ترمذی). این پاداش برای تمامی روزهای سال است، پس در این ایام دهۀ مبارک چه پاداشی خواهد داشت؟!
8ـ صدقه:
صدقه یکی از درهای مشروع تقرّب در طول سال است و خداوند عزوجل پاداش‌های فراوانی را برای انفاق کنندگان درنظر گرفته است، چنان‌که فرموده است: «مَنْ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَيُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافاً كَثِيرَةً» (بقرة:245) «کیست که به خدا قرض دهد قرض نیکو تا آن را برای او چندین برابر کند؟». همچنان رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وسلم به صدقه ـ گرچه اندک باشد ـ تشویق نموده و برای صدقه دهندگان پاداش فراوانی وعده نموده است، چنان‌که می‌فرماید: «تقوا النار ولو بشق تمرة» (متفق عليه) . و نيز فرموده است: «سَبْعَةٌ يُظِلُّهُمْ اللَّهُ تَعَالَى فِي ظِلِّهِ يَوْمَ لاَ ظِلَّ إِلاَّ ظِلُّهُ…» وذكر منهم «رَجُلٌ تَصَدَّقَ بِصَدَقَةٍ فَأَخْفَاهَا حَتَّى لاَ تَعْلَمَ شِمَالُهُ مَا تُنْفِقُ يَمِينُهُ» (متفق عليه) «هفت گروه هستند كه در روز قيامت زير سايه خداوند جای دارند، روزی كه هيچ سايه‌ای نيست مگر سايه او…» و از جمله آنان «شخصی كه در پنهانی صدقه داد، به طوری كه دست چپ او ندانست كه دست راست چه صدقه داده است» را یاد کرد.
ابن قیم رحمه‌الله می‌گوید: «نقل، عقل، فطرت و تجربیات ملت‌ها ـ صرفنظر از نژاد، فرقه و پیشینۀ آن‌ها ـ نشان داده است که تقرّب به خداوند ـ پروردگار جهانیان ـ طلب رضای او و نیکوکاری و احسان نسبت به خلق او، از بزرگ‌ترین اسباب جلب کنندۀ همۀ خوبی‌ها است. و ضد این اوصاف، از بزرگ‌ترین اسباب جلب کنندۀ همۀ بدی‌ها است. چه بسا شما با طاعات و تقرب به خدا و نیکی به مخلوقاتش توانسته‌اید نعمت‌های الهی را به سوی خود جلب کنید و مصیبت‌ها را دفع نمایید».
و نیز ـ رحمه‌الله ـ می‌گوید: «صدقه اثر شگفت‌انگیزی در دفع بلا دارد، حتی اگر از طرف فاسق یا ظالم یا حتی از کافر باشد. خداوند انواع بلاها را با آن دفع می‌کند. این چیزی است که عام و خاص مردم می‌دانند و همۀ اهل زمین با آن موافق هستند زیرا آن را تجربه کرده‌اند».
بزرگ‌ترین نوع صدقه، بخشش به خویشاوندان است که ثواب آن دو برابر است، رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرموده است: «الصَّدقَةُ عَلَى المِسكِينِ صدقَةٌ، وعَلَى ذي الرَّحِمِ ثِنْتَان: صَدَقَةٌ وصِلَةٌ» (روایت خمسه) «صدقه بر مسكين يک صدقه است و بر خويشاوند و نزديک دو چيز: هم صدقه و هم صلۀ رحم».
9ـ ادای نماز به جماعت:
موضوع نماز بسیار مهم است، رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرمود: «رَأْسُ الأَمْرِ الإِسْلاَمُ، وَعَمُودُهُ الصَّلاَةُ، وَذِرْوَةُ سَنَاِمِه الْجِهَادُ في سَبِيل اللهِ» (روايت ترمذی) «رأس هر کاری اسلام است و ستون اسلام نماز می‌باشد و قلّه و کمال اسلام، جهاد در راه الله است». نماز نخستین عبادتی است که رسول خدا امتش را هنگام موت به ادای آن وصیت کرد و فرمود: «الصَّلَاةَ الصَّلَاةَ وَمَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ» (روایت احمد) «نماز را، نماز را پاس داريد، و غلامان و کنيزان‌تان را مواظبت کنيد!». نماز آخرين چيزی است كه از دين تلف می‌شود و اگر از بين برود، تمام دين از بين می‌رود. رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرمود: «لَتُنْقَضَنَّ عُرَى الْإِسْلَامِ عُرْوَةً عُرْوَةً، فَكُلَّمَا انْتَقَضَتْ عُرْوَةٌ تَشَبَّثَ النَّاسُ بِالَّتِي تَلِيهَا، وَأَوَّلُهُنَّ نَقْضًا الْحُكْمُ وَآخِرُهُنَّ الصَّلَاةُ» (روایت احمد) «بطور قطع دستگيره‌هاى اسلام يكى يكى شكسته خواهد شد و هرگاه دستگيره‌اى شكسته شود، مردم دستگيرۀ بعدى را خواهند گرفت؛ اولين دستگيره‌اى كه شكسته مى‌شود داورى [عادلانه] است و آخرين آن‌ها نماز می‌باشد».
10ـ محافظت از وقت:
سرمایۀ مؤمن در دنیا، وقتش است که آن را برای آخرت می‌پروراند. رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وسلم می‌فرماید: «اغتنِمْ خمسًا قبل خمسٍ: حياتَك قبل موتِك، وصِحَّتَك قبل سَقَمِك، وفراغَك قبل شُغلِك وشبابَك قبل هَرَمِك، وغناك قبل فقرِك» (روایت حاكم) «پنج چيز را قبل از پنج چيز غنيمت بشمار: زندگيت را قبل از مرگت، سلامتت را قبل از بيماریت، فراغت خاطر را قبل از گرفتاریت، جوانيت را قبل از پيریت و بى‌نيازيت را قبل از فقرت».
11ـ روزۀ روز عرفه:
روزۀ روز عرفه برای غیر حجاج امری مؤکد است، زیرا رسول خدا دربارۀ روزۀ عرفه فرموده‌اند: «أحتسب على الله أن يُکَفِّرَ السنة التي قبله والسنة التي بعده» (روایت مسلم) «روزۀ روز عرفه کفّارۀ گناهان سال قبل و سال بعد از خود می‌باشد».
12ـ نیکی به پدر و مادر و صلۀ رحم:
خداوند متعال فرموده است: «وَقَضَى رَبُّكَ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِيَّاهُ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَاناً إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلاهُمَا فَلا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَلا تَنْهَرْهُمَا وَقُلْ لَهُمَا قَوْلاً كَرِيماً (23) وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنْ الرَّحْمَةِ وَقُلْ رَّبِّ ارْحَمْهُمَا كَمَا رَبَّيَانِي صَغِيراً» (اسراء23ـ24) «و پروردگارت (چنین) مقرر داشته است که: جز او را نپرستید، و به پدر و مادر نیکی کنید، هرگاه یکی از آن دو، یا هر دوی آن‌ها نزد تو به سن پیری رسند، (حتی) به آن‌ها (کلمۀ) اُفّ (کمترین کلمۀ رنج آور) نگو، و بر (سر) آن‌ها فریاد نزن، و با نیکی (و بزرگوارانه) با آن‌ها سخن بگو . و از روی مهربانی بال فروتنی (و خاکساری) برای آن‌ها فرود آور، و بگو: پروردگارا ! به آنان رحمت‌آور، همانگونه که مرا در کودکی پرورش دادند».
نیکی به پدر و مادر از برترین و بزرگ‌ترین طاعات و عبادات محسوب می‌شود. از عبدالله بن مسعود رضی‌الله‌عنه روایت است که گفت: از رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وسلم پرسیدم كدام عمل نزد خداوند محبوب‌تر است؟ فرمود: «نماز در وقتش». گفتم: سپس کدام عمل؟ فرمود: «احسان به والدين». (متفق علیه).
13ـ قیام الیل (گرچه با چند رکعت محدود):
خداوند متعال برای اهل بهشت چندین صفت بیان کرده که یکی قیام شب است، چنان‌که فرموده: «كَانُوا قَلِيلاً مِنْ اللَّيْلِ مَا يَهْجَعُونَ» (ذاريات:17) «آن‌ها بخش اندکی از شب را می‌خوابیدند ( و به نماز و نیایش مشغول بودند)».
قیام الیل از سنت‌های مؤکده است که رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وسلم بارها به آن تشویق کرده‌اند. چنان‌که در رواتی می‌فرماید: «عَلَيْكُمْ بِقِيَامِ اللَّيْلِ، فَإِنَّهُ دَأْبُ الصَّالِحِينَ قَبْلَكُمْ، وَهُوَ قُرْبَةٌ لَكُمْ إِلَى رَبِّكُمْ، وَمَنْهَاةٌ عَنِ الإِثْمِ وَمَكْفَرَةٌ لِلسَّيِّئَاتِ، ومطردة للداء عن الجسد» (روایت احمد) «نماز شب را لازم بگيريد که روش نيکان زمان گذشته و وسيلۀ قرب به سوی پروردگار و بازدارنده از گناهان و کفّارۀ معاصی و دفع کنندۀ درد از جسم است».
14ـ امر به معروف و نهی از منکر:
امر به معروف و نهی از منکر منزلت بزرگ و درجۀ رفیعی نزد خداوند متعال دارد، حتی که برخی از علما آن را رکن ششم از ارکان اسلام شمرده‌اند و خداوند متعال آن را از ایمان به خودش مقدم داشته است. چنان‌که می‌فرماید: «كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنْ الْمُنكَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ» (آل‌عمران:110) «شما بهترین امتی هستید که برای مردم پدیدار شده‌اید: امر به معروف می‌کنید و نهی از منکر می‌نمایید، و به خدا ایمان دارید». این تقدیم بیانگر عظمت و اهمیت این وجیبه، و ضرورت امت بدان می‌باشد.
15ـ حفظ نگاه از حرام:
یکی از نعمت‌هایی که خداوند متعال به ما ارزانی داشته است، نعمت دیدن است؛ نعمتی که هرگز نمی‌توان روی آن قیمت گذاشت و خداوند متعال به فرونگهداشتن نگاه در مقابل آنچه حرام است، دستور داده است؛ چنان‌که می‌فرماید: «قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَيَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذَلِكَ أَزْكَى لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا يَصْنَعُونَ وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلاَّ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُيُوبِهِنَّ» (نور:31) «(ای پیامبر!) به مردان مؤمن بگو چشم‌های خود را (از نگاه به نامحرم) فروگیرند، و شرمگاه‌شان را حفظ کنند، این (کار) برای آن‌ها پاکیزه‌تر است، بی‌گمان خداوند به آنچه انجام می‌دهند؛ آگاه است».
و رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرمود: «النظر سهم مسموم» (روایت حاكم) «نگاه تیر مسمومی است».
نگاه به آنچه خدا حرام کرده است، ریشۀ همۀ وسوسه‌ها و سرچشمۀ همۀ شهوات است. نگاه، پیشرو و راهنمای شهوات است و حفظ آن، اساس حفظ عفت است. رسول خدا به علی بن ابوطالب می‌فرماید: «يا علي! إن لك كنزاَ في الجنة، فلا تتبع النظرة النظرة، فإن لك الأولى وليست لك الآخرة» (روایت احمد) «ای علی! پس از افتادن نگاه اول، دوباره نگاه نکن، تو فقط نگاه اول را حق داری و نگاه دوم را حق نداری».
16ـ حفظ اندام که مهم‌ترین آن زبان است:
این مسئله بسیار خطرناک است؛ زیرا از رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وسلم دربارۀ چیزی که بیشتر باعث ورود مردم به جهنم می‌شود، پرسیده شد، فرمود: «دهان و شرم‌گاه». (روایت ترمذی). همچنان به این حدیث پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم تأمل نمایید تا اهمیت زبان و اینکه چگونه صاحب خود را به زمین فرو می‌برد را بهتر درک کنید. آن‌حضرت صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرمود: «إنَّ الْعَبْد لَيَتَكَلَّمُ بِالكَلِمةِ مَا يَتَبيَّنُ فيهَا يَزِلُّ بهَا إلى النَّارِ أبْعَدَ مِمَّا بيْنَ المشْرِقِ والمغْرِبِ» (مسلم) «هر آیينه بنده‌ای کلمه‌ای را برزبان می‌آورد که در مورد آن نمی‌انديشد و به سبب آن به دوزخی سقوط می‌کند که دورتر از آنچه که در ميان مشرق و مغرب است». و نیز پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرمود: «مَنْ كَانَ يُؤْمِنُ بِاللهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ فَلْيَقُلْ خَيْراً أَوْ لِيَصْمُتْ» (مسلم) «کسی که ايمان به خدا و روز آخرت دارد پس بايد سخن نيک بگويد و يا خاموش باشد».
این امر مستلزم آن است که بندۀ مسلمان برای دریافت ده روز ذی‌الحجه تلاش کند و ارزش و وزن آن را در کارهای خیر لحاظ کند. این خلاصه پیام در تبیین فضیلت ده روز ذی الحجه و اعمال مستحب در آن بود.
منابع
ـ عبد الملك محمد القاسم، دروس عشر ذي الحجة، دار القاسم للنشر، ص. ص 5 – 35.
ـ فتاوى الحج والعمرة والزيارة، ص. ص 10 – 21.
ـ كتاب الدعوة، 1/ 125 – 130.
ـ السؤال الثاني من الفتوى، رقم 6178.
نویسنده: د.علي محمَّد الصَّلابي (29ذو القعدة 1445ه/ 06 يونيو 2024م)
مترجم: عبدالناصر امینی
ځوابونه