درس‌هایی از سورۀ مبارکه عصر

سورۀ عصر از جمله سوره‌های کوچکِ قرآن‌کریم بوده و دارای سه آیه می‌باشد. این سوره با وصفِ کوچک بودنِ آن؛ دارای مفاهیم و مطالبِ فراوان و بی‌شمار است. امام شافعی رحمه‌الله می‌گوید: «اگر برای مردمان سوره‌ای جزء سورۀ اخلاص نازل نمی‌گردید، باز هم برای‌شان کافی بود؛ زیرا این سوره دربرگیرندۀ تمامیِ مفاهیم و علوم قرآنی می‌باشد».

امام طبرانی در کتاب «الأوسط» از امام ابو‌حنیفه رحمه‌الله حکایت می‌نماید که می‌گفت: «هرگاه دو تن از اصحابِ پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم یک‌دیگر را ملاقات می‌کردند؛ حتما سورۀ مبارکۀ عصر را قبل از جدا شدن از یک‌دیگر، تلاوت نموده و خداحافظی می‌کردند». (مجمع الزوائد) و طبیعاً این عملِ صحابه، به خاطرِ مفاهیمِ والایی است که از این سورۀ مبارکه اخذ می‌گردد. آنان تلاش می‌کردند تا یک‌دیگر را توصیه به حق و توصیه به صبر نمایند.

تفسیرِ اجمالی سوره مبارکۀ عصر:

«وَالْعَصْرِ» یعنی قسم به عصر؛ ابن عباس رضی‌‍الله‌عنهما و تعدادِ دیگری از اصحاب، «عصر» را به زمانه تعبیر کرده‌اند و در مورد این‌که چرا در این سوره، الله متعال به «عصر/ زمان» قسم یاد نموده است؛ دیدگاه‌های مختلفی نقل شده است:

دیدگاه اول: الله متعال به سببِ وجود درس‌ها و اندرزها و نیز عجایب گوناگون در زمان؛ به آن قسم یاد کرده است. در حدیثِ قدسی آمده است: «دهر (زمان)، را دشنام ندهید؛ زیر زمانه خود الله متعال است!». و هم‌چنان در حدیثِ قدسی دیگر الله متعال می‌فرماید: «فرزندِ آدم، دهر (زمانه) را دشنام می‌دهد، درحالی‌که من زمانه هستم. همۀ امور در دستِ من بوده و شب و روز را رقم می‌زنم». و این به آن خاطر است که مردم وقوعِ حوادث و پدیده‌ها را به دهر (زمان) نسبت می‌دادند و الله متعال برای اصلاحِ این مفکوره و بیانِ شرف و بزرگیِ خود (این‌که همۀ امور به دستِ اوست!)؛ به زمان قسم یاد کرده و مدیریت و کنترول همۀ امور را به خود ثابت می‌سازد.

دیدگاه دوم: طبقِ این دیدگاه، الله متعال به‌وسیلۀ قسم به «عصر»؛ ارزش و جایگاهِ وقت و زمان را بیان می‌دارد.

دیدگاه سوم: مراد از «عصر» شب و روز است. و در ادبِ عربی به شب و روز (عصران) نیز می‌گویند.  

دیدگاه چهارم: مقصد از «عصر» قسمتِ آخر روز است.

دیدگاه پنجم: مراد از «عصر» نماز عصر است. و به غرضِ شرافت و بزرگیِ آن، الله متعال به آن قسم یاد نموده است. و نماز عصر؛ همان نمازِ «الوسطی» بوده که در سورۀ مبارکۀ بقره آمده است. الله متعال فرموده است: «حافِظُوا عَلَى الصَّلَواتِ وَالصَّلاةِ الْوُسْطى… » (بقره: 238) «بر نمازها مداومت ورزید، و از آن جمله نماز وسطی [عصر]». و در صحیحین آمده است که پیامبر صلی‌الله علیه وسلم فرمودند: «شغلونا عن الصلاة الوسطى صلاة العصر». (ما را از نمازِ وسطی مشغول ساختند؛ یعنی نمازِ عصر). و از ابن عمر رضی‌الله‌عنهما روایت است که پیامبر صلی‌الله علیه وسلم فرمودند: «الذي تفوته صلاة العصر، فكأنما وتر أهله، وماله». (رواه الستة ومالك). «کسی که نمازِ عصرش فوت گردد، گویا خانواده و مالش نابوده شده است».

برخی دیگر می‌گویند که مراد از «العصر» عصرِ نبوت است. به علتِ فضیلتِ این عصر نسبت به زمان‌های قبل از آن.

«إِنَّ الْإِنْسَانَ لَفِي خُسْرٍ»، «همانا انسان در زیان به‌سر می‌برد». یعنی: هر انسان به علتِ‌های گوناگون از قبیل غلبۀ شهوات و حرصِ به دنیا؛ در خسران و زیان به سر می‌برد. و این انسان وقت و فرصتِ خویش را در اموری که فایده‌ای به آخرتِ آن نداشته و بالعکس به ضررش می‌باشد، مصرف می‌کند. و این عملِ آن سبب بدبختی و شقاوتِ آن گردیده است.

«إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَتَوَاصَوْا بِالْحَقِّ وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ». یعنی: همۀ انسان‌ها در زیان و تباهی به‌سر می‌برند، مگر کسانی‌که ایمان و عملِ صالح را با هم جمع نمودند. و ایشان در کام‌یابی و منفعتِ واقعی هستند. زیرا ایشان برای آخرتِ خویش کار نموده و اعمال دنیوی آنان را از این مهم باز نمی‌دارد. و ایشان به قلوبِ خویش ایمان آورده و به جوارحِ خود عمل نموده اند. و آنان کسانی اند که یک‌دیگر را توصیه به امرِ مهم و حیات‌بخش می‌نمایند؛ و ان عبارت از ایمان به الله متعال، توحید و برپایی شریعت الله متعال می‌باشد. و یک‌دیگر را از منهیات نهی نموده و همواره جانبِ حق را می‌گیرند. تلاشِ شان انجام تمام و کمالِ خوبی ها است.

امام زمخشری رحمه‌الله می‌گوید: «این امور (توحید الله متعال و اطاعت از اوامر او تعالی، پیروی از کتب الهی و پیامبرانش، زهد و پارسایی در دنیا و روی‌آوری به آخرت) همه‌اش چیزی جز خیر و خوبی نمی‌باشند».

و ایشان آنانی‌اند که یک‌دیگر را به صبر بر فرایض الهی و نیز بر ترک معاصی و تسلیم بودن به تقدیرات و آزمایشات او تعالی، توصیه می‌نمایند.

درس‌های حیاتی و نجات‌بخشِ سوره:

ـ انسان اگرچه به ثروت و مالِ فراوانی دست یابد، با آن‌هم اگر برای آخرت خویش عملِ مناسب نکند، در خسارتِ واقعی خواهد بود.

ـ پروردگارِ متعال به عصر و زمان قسم یاد نموده و این به اهمیتِ عصر و زمان اشاره دارد. و این زمانه است که به‌وسیلۀ آن تغییرات و تحولات در زندگیِ انسان‌ها به وجود آمده، و خود دارای حکمت‌های فراوان است

ـ الله متعال حکم به خسران و زیان‌باری انسانِ نموده است که ایمان و عمل صالح نداشته و در کنارِ آن توصیه به حق و توصیه به صبر نمی‌کند. و بالعکس، نجات و کامیابیِ وی را در گروِ صفاتِ چهارگانۀ: ایمان به الله متعال، عملِ صالح، تواصی به حق و تواصی به صبر می‌داند.

ـ پس انسانِ مسلمان باید همیشه خیرخواهِ خود و دیگران بوده و برای برادرِ مسلمانِ خویش دوست بدارد آنچه را برای خود می‌خواهد. عمر رضی‌الله عنه می‌گوید: «خدا رحمت کند مردی را که عیب من را برایم بازگو کند».

امام رازی رحمه‌الله می‌گوید: «این آیۀ کریمه یک قاعدۀ مهم را بیان می‌کند و آن اینکه: راهِ حق ثقیل و دشوار است. سختی‌ها و مشقت‌های فراوان را در پی دارد؛ پس بنابراین، رهروانِ حق همواره باید یک‌دیگر را توصیه به صبر نمایند». 

نویسنده: ادریس احمد

مترجم: عبدالرحمن رسولی