حافظ ابن حجر عسقلانی؛ امیرالمؤمنین در حدیث

«امیرالمؤمنین فی الحدیث» لقبی است که ابن حجر عسقلانی در علم و وسعت فهم خود به آن دست یافت و این لقبی نیست که به هر کسی داده شود، بلکه لقبی است که تنها ممتازترین و نادرترین افراد از میان امامان حدیث می توانند به آن دست یابند، پس ابن حجر عسقلانی کیست؟ او چگونه به این رتبه رسید؟

نام و تولد او

ابن حجر عسقلانی احمد بن علي بن محمد بن محمد بن على بن محمود بن حجر، الکنانی، عسقلانی، شافعی است. لقب او شهاب الدین و کنیه او ابوالفضل بوده است در بیست و دوم شعبان سال هفت صد و هفتاد و سه هجری قمری در ساحل نیل در مصر به دنیا آمد.

تربیت او

خدا رحمتش کند، یتیم بزرگ شد، چنان که مادرش در کودکی از دنیا رفت، پس پدرش او را سرپرستی و تربیت کرد و او را با خود به حج و زیارت بیت المقدس برده بود. خدا مقدر کرده بود که پدرش در چهار سالگی بمیرد و به این ترتیب او یتیم شود و تحت سرپرستی یکی از اولیای خود به نام زکی الدین خاروبی بزرگ شود.

ابن حجر در سن پنج سالگی وارد مکتب شد و در سن 9 سالگی حفظ کتاب خدا را به پایان رساند و در سال 785 هجری قمری در مسجد جامع مکه نماز تراویح را امامت کرد درحالی که همچنان تحت سرپرستی زکی الدین بود.

توصیفات ظاهری او

ابن حجر رحمه الله قد متوسط، سفید رنگ، ریش پرپشت، موی خوش نما، حواس سالم، دندان های قوی و ثابت، دهان کوچک، هیکل قوی، خوش اراده، خوش نما، سبک پا و چابک در حرکت بود.

شرح حال علمی ابن حجر عسقلانی

او که خدا رحمتش کند ممتاز به عزم والا برای کسب علم و دانش بود و در ادبیات و شعر و نثر نویسی بر همتایان خود برتری داشت و هنوز به بیست سالگی نرسیده بود که در سنین جوانی علاقه شدیدی به تاریخ و علوم آن نشان داد.

هنگامی که حافظ بن حجر به بیست سالگی رسید، محبت علم حدیث در دل او جاری شد و پس از با تمام حواس و خواندن و شنیدن و نوشتن مشغول علم اندوزی در علم حدیث شد و به اهل علم حدیث توجه بسیار زیاد کرد طوری که توجه حدیثی خود را محدود به علمای مصر نکرد، چنان که تصمیم گرفت به جاهای مختلف سفر کند و به شام، حجاز، یمن و غیره برسد. هدف او از آن کسب دانش از اهلش بود.

مشایخ ابن حجر عسقلانی

تعداد شیوخ (استادان) ابن حجر رحمه الله بسیار زیاد بوده است که تعداد آنها از پانصد گذشت و او رحمه الله از آنان همه علم خود را آموخته است ازجمله حدیث، فقه و غیره و اینکه دانشمندان علم حدیث نام همه شیوخ (استادان) او را شمرده اند.

شمس الدین سخاوی که از شاگردان ایشان است در کتاب الجواهر والدرر شیوخ امام ابن حجر را به سه دسته تقسیم کرده است که دسته اول کسانی هستند که از آنها استماع گرفته است. دوم کسانی هستند که از آنها اجازه گرفته است، و سوم کسانی هستند که با آن ها مذاکره کرده است، سپس سخاوی در زیر هر بخش از شیوخ ایشان یاد می کند.

در این زمینه به آنچه علما از مهم ترین شیوخ تأثیرگذار بر امام رحمه الله ذکر کرده اند اکتفا می کنیم.

عفیف الدین نشاوری متوفی 790 ه.

محمد بن عبدالله بن ظهیر مکی متوفای 817 ه.

ابوالحسن هیثمی متوفی 807 هَ.

ابن الملقن متوفی 804 هَ.

سراج الدین بلقینی متوفای سال 805 هجری قمری و او اولین کسی بود که به امام ابن حجر اجازه تدریس و فتوا داد.

ابوالفضل العراقی متوفای سال 806 هجری قمری و او کسی است که امام ابن حجر را حافظ نامید و جایگاه واقعی امام را در علم حدیث شهادت داد.

شاگردان ابن حجر عسقلانی

هنگامی که علم شیخ زیاد شد و نامش مشهور شد، از هر سو جویندگان علم به سوی او هجوم آوردند و حالشان مانند این بود که به چشمه ای رسیده باشند و تنها وقتی سیر میگردند که در آن غوطه ور شوند و این وضعیت طلاب علم بود که خودشان را به امام می رساندند و از خداوند میخواستند تا آن ها را از علم امام بهرمند سازند. آنقدر شاگردان در مجلس او جمع شدند كه مجالس مملو و مدارس پر شدند.

چون جای ذکر همه شاگردان حافظ ابن حجر را نمی گنجد، به ذکر برجسته ترین و مشهورترین آنها اکتفا می کنیم:

امام شمس الدین سخاوی رحمه الله، فارغ التحصیل از مکتب امام ابن حجر، شاگرد و اشاعه دهنده علم او، متوفی به سال 902 هجری قمری.

برهان الدین بقاعی متوفی 885 هَ.

زکریای انصاری متوفی 926 هَ.

ابن قاضی شهبه متوفای 874 هَ.

ابن تغری بردی متوفی 874 هَ.

ابن فهد مکی متوفی 871 هَ.

و بسیاری دیگر که خداوند به خاطر علم و دانشی که منتشر کردند به آنها اجر دهد.

آثار ابن حجر عسقلانی

حافظ بن حجر در بیست و سه سالگی به تألیف کتاب پرداخت و تا اندکی پیش از مرگش به این کار ادامه داد که آثار حافظ ابن حجر از 270 اثر فراتر رفته است. اشاره می کنیم:

فتح الباري بشرح صحيح البخاري.

تهذيب التهذيب.

لسان الميزان.

التلخيص الحبير.

الدرر الكامنة.

تغليق التعليق.

إنباء الغمر بأبناء العمر.

کارهای او

حافظ بن حجر در بسیاری از مدارس که گفته می شود به بیست مدرسه رسیده است، در تدریس علوم مختلف مانند تفسیر، فقه، حدیث و غیره فعالیت می کرد و در سال 808 شروع به املاء نمود تا وفات یافت. نتیجه کارهای او بیش از هزار جلسه شد.

وی در سال 827 هجری قمری نیز مسند قضاوت را به عهده گرفت و یازده سال در مسجد الازهر و مسجد عمرو بن العاص خطبه ایراد کرد و بیش از سی سال منصب فتوا را بر عهده داشت.

وفات ابن حجر عسقلانی

از مهمترین مطالبی که در این زمینه نقل شده این است که او رحمه الله در حالی که در ربیع الاول سال 852 هجری قمری در یکی از مجالس املاء حضور داشت، برای حاضران رؤیایی نقل کرد که در خواب دیده بود که یکی از راویان حدیث را دید که سفره ای را بر او تقدیم می کند که در آن ده قرص نان بود که قسمتی از آن شکسته بود، پس حاضران تعبیر کردند که عمر امام ده سال دیگر نیز ادامه خواهد یافت ولی تقدیر اینگونه نوشته بود که ده ماه باشد و امام رحمه الله در ذی القعده سال 852 هجری مریض شد و بیماری او شدید شد تا اینکه در ذی الحجه در سال 852 هجری قمری از دنیا رفتند. خداوند او را رحمت کند و بهترین پاداش را به او بدهد.

خداوند برهان الدین بیقایی را رحمت کند که در مورد شیخش ابن حجر فرمود:

اگر بگویید نهر از آن سنگ است… و از سنگها سرچشمه نهرهاست
یا گفتی دریایی که اصل آن عسقلان است… و مردم فقیر دریای بی پایان آنند.
ای شیخ اسلام که مقامت ارجمند… دیگران به آثار او نزدیک نمی شوند.
چقدر سفر کردی و کتاب جمع کردی… دین با کتاب های تو زنده شد.
و در بالاترین مکان، پرهیزگار و نیکوکار زندگی کردی… تو ستاره ای (شهاب)، با تو چراغ هدایت.
جویندگان برای اقتدا به سوی شما سفر کرده اند…و شما را از سرتاسر جهان پیروی کردند

شرح حال ابن حجر عسقلانی

شرح حال های زیادی توسط جمع کثیری از محققین و گردآورندگان جمع آوری شده است، از جمله:

الضوء اللامع للسخاوي.

التبر المسبوك للسخاوي.

نظم العقيان للسيوطي.

حسن المحاضرة للسيوطي.

شذرات الذهب لابن العماد.

البدر الطالع للشوكاني.

رفع الإصر له رحمه مترجمًا نفسه.

الجواهر والدرر في ترجمة شيخ الإسلام ابن حجر للسخاوي.

پایان

رحمت خدا بر تو ای ابن حجر عسقلانی که تو امیرالمؤمنین در زمان خود بی نظیر و پرچمدار سنت در زمان خود هستی، حافظ بزرگ و نامدار، صاحب فتح الباری در شرح صحیح بخاری که با آن کتاب مشکل را حل کردی و نهان را روشن ساختی، پس خداوند تو را بیامرزد و پاداش دهد.

منابع:

الجواهر والدرر في ترجمة شيخ الإسلام ابن حجر للسخاوي.

علوم الحديث وتراجم أعلامه وفرسانه تأليف الدكتور مأمون حموش.

نویسنده: علی الخطیب

برگردان: فرهاد سپهری