تسامح از دیدگاه سنت نبوی

احادیث و روایات بسیاری در سنت نبوی آمده که بر آسان‏گیری، تسامحِ دین و اجتناب از تشدد و افراط در آن دلالت دارد و نیز روایات متعددی وجود دارد که بر نهی پیامبر صلی الله علیه وسلم از تشدد و سخت‎گیری در عبادات و التزام ایشان به تسهیل در امور و آسان‏گیری نسبت به امت، دلالت می‏کند و آثار و نتایج آن بر صحابه رضی الله عنهم آشکار شده است؛ چنانچه به تأسّی از منهج پیامبر صلی الله علیه وسلم در آسان‏گیری و بشارت دادن، بسیار حریص بوده و از سخت‏گیری در احکام شرعی و امور دنیوی فاصله می‎گرفتند. از عبدالله بن مسعود رضی الله عنه روایت است که گفت: «سوگند به ذاتی که غیر از او معبودی نیست، کسی را شدیدتر از پیامبر صلی الله علیه وسلم بر سخت‎گیران ندیدم و نیز کسی را شدیدتر از ابوبکر رضی الله بر آنان ندیدم و من گمان می‏برم که عمر رضی الله عنه بیشتر از همۀ اهل زمین، بر سخت‏گیران هراس داشت». (ابو یعلی موصلی؛ شماره حدیث 5022)

صحابۀ کرام منهج نبوی در آسان‏گیری را به صورت عملی تطبیق نمودند، چنانچه بسیاری از روایات بر این امر دلالت دارد؛ از جمله آنچه عایشه رضی الله عنها از حرص پدرش ابوبکر رضی الله عنه در آسان‏گیری و استفاده از رخصت‏های الهی روایت کرده، و اینکه ابو بکر در هیچ سوگندی حانث نشد تا اینکه خداوند کفارۀ سوگند را نازل کرد. وی (ابوبکر) می‏گفت: «سوگندی را نمی‏بینم که غیر آن، برای من بهتر از آن آشکار گردد، مگر اینکه رخصت خداوند را پذیرفته و آنچه بهتر است را انجام می‏دهم». (بخاری؛ شمارۀ حدیث 4338)

صحابه همواره به روش و رهنمود پیامبر صلی الله علیه وسلم در آسان‏گیری و تسامح متمسک بودند، چنانچه برخی از تابعین به این امر گواهی داده اند، از جمله عمیر بن اسحاق قرشی که گفت: «من از سایرین، تعداد بیشتری از صحابه را دریافتم و آنان را مردمانی با سیرت بسیار متسامح و دور از سخت‏گیری دیدم». (دارمی؛ شماره حدیث 126)

همچنین ائمۀ مسلمان و فقهای دینِ بعد از عصر تابعین رضی الله عنهم نیز همه بر اتباع از این روش در امور دینی و دنیوی حریص بودند و از رهنمود پیامبر تأسّی جسته و در این امر به صحابه اقتدا می‎کردند. تابعی بزرگوار قتاده بن دِعامه سدودسی (متوفی 118ق.) می‏گوید: «رخصت‏هایی که خداوند برای شما مقرر کرده است را بجویید» (طبری؛ 1/176) نیز تابعی بزرگوار امام سفیان ثوری (متوفی 161ق.) می‏گوید: «دانشِ نزد ما، رخصت از معتمد است؛ زیرا تشدید را هر کس نیک می‏پندارد» (ابن عبدالبر؛ 2/784) و احادیث و روایات بی‏شمار دیگری از این قبیل که به آسان‏گیری و بشارت دادن در بسیاری از امور دینی و شؤون دنیوی دلالت دارد.

به قلم: خیرالله محمدی