تأثیر عیادت بیمار از دیدگاه اسلام

«لا بأس طهور إن شاء اللّه»، (اشکالی نداره، امیدوارم پاک کننده [گناهان] باشد) این جمله‌ای است که پیامبر اکرم ﷺ برای تسکین آلام بیماران بر زبان آوردند. این عبارت بیانگر پیام امید و دعوت به صبر مؤمن در برابر بیماری است. انسان در زندگی دوره‌هایی را تجربه می‌کند که در آن احساس ضعف و نیاز به حمایت روانی، اجتماعی و مالی دارد. این واقعیت با طبیعت زندگی دنیوی هماهنگ است. یکی از این دوره‌ها، دوران بیماری است که در آن بیمار به مراقبت‌های پزشکی و روانی نیاز دارد تا دردهایش تسکین یابد و بتواند با بیماری خود کنار بیاید.

دین مبین اسلام به عیادت از بیمار توجه ویژه‌ای داشته و آن را حقی از حقوق متقابل مسلمانان بر یکدیگر دانسته است. اهمیت این امر در احادیث نبوی به وضوح نمایان است، جایی که پیامبر اکرم ﷺ به مراقبت از بیماران و کاهش آلام آنان از طریق گفتار نیک و ایجاد آرامش روحی تشویق می‌فرمایند.

این مقاله به بررسی تأثیر عیادت از بیمار از دیدگاه اسلام می‌پردازد و نشان می‌دهد که چگونه این عمل ارزشمند می‌تواند در بهبود روانی و جسمانی بیمار نقش داشته باشد. همچنین، به شیوه‌هایی اشاره می‌کند که یک مسلمان می‌تواند از طریق حمایت روحی و مراقبت‌های عملی، حال بیمار را بهبود بخشد.

حق مسلمان بر مسلمان در عیادت از بیمار

در شریعت اسلام، حق بیمار از حیث شفا و بهبودی مورد توجه ویژه قرار گرفته است. نصوص بسیاری بر اهمیت درمان و تلاش برای بازیابی سلامت تأکید کرده‌اند. از سوی دیگر، دستوراتی نیز وجود دارد که به جنبه‌های روانی بیمار توجه دارد؛ مانند تأکید بر اهمیت عیادت بیمار و اینکه این عمل از حقوق متقابل مسلمانان بر یکدیگر محسوب می‌شود.

پیامبر اکرم ﷺ فرموده‌اند: «حقُّ الْمُسْلِمِ عَلَى الْمُسْلِمِ خَمْسٌ»، (حق مسلمان بر مسلمان در پنج چیز است) و از جملۀ این حقوق، یکی را عیادت بیمار برشمرده‌اند. در این دیدارها، مسلمان موظف است با رفتار و گفتار نیکو، بار غم و درد بیمار را سبک کند. این کار از طریق این اقدامات ممکن می‌شود: گفتار دلگرم‌کننده و بشارت به نزدیکی شفا؛ تشویق به صبر و یادآوری موقتی بودن بیماری؛ تذکر پاداش‌های بزرگ صبر بر بیماری که بنده را به رضوان الهی نزدیک می‌سازد و مقایسه بین سختی‌های بیماری و اجر و پاداشی که خداوند برای صابران مهیا کرده است.

این آموزه‌های نورانی نشان می‌دهد که اسلام چگونه برای سلامت جسم و روان بیمار برنامه‌ای جامع دارد و چگونه جامعه مسلمین را به حمایت از بیماران ترغیب می‌کند.

پیامبر اکرم ﷺ همواره به عیادت بیماران می‌رفتند و با سخنان دلگرم‌کننده خود، دردهایشان را تسکین می‌دادند. ابن عباس روایت می‌کند که روزی پیامبر ﷺ به عیادت مردی اعرابی رفتند. آن حضرت ﷺ  هنگام عیادت بیماران معمولاً می‌فرمودند: «لَا بَأْسَ، طَهُورٌ إِنْ شَاءَ اللَّهُ»، (اشکالی ندارد، امیدوارم مایه پاکی باشد اگر خدا بخواهد). اما آن مرد اعرابی که از شدت تب به ستوه آمده بود، با ناراحتی پاسخ داد: «پاکی می‌گویی؟! نه، این تب سوزانی است که دارد مرا از پا درمی‌آورد!» پیامبر ﷺ با مهربانی فرمودند: «باشد همانطور که می‌گویی.»

تأثیر عیادت بیمار در رسیدن به شفا

دانشمندان ما به اهمیت تسکین آلام بیمار به عنوان بخشی از برنامۀ درمانی توجه داشته‌اند. همانطور که گفته شده: «قوّت با شدت پذیرش طبیعت و شادی نفس تجدید می‌شود و این به بهبود بیماری کمک می‌کند، امری که شکی در آن نیست.» از این رو ثابت شده که پیامبر اکرم ﷺ با بیماران به نرمی رفتار می‌کردند؛ گاه دست مبارک را بر او می‌گذاشتند و می‌فرمودند: «لَا بَأْسَ طَهُورٌ إنْ شَاءَ اللَّهُ»، گاه وضو می‌گرفتند و آب وضوی خود را بر بیمار می‌پاشیدند، و زمانی از حال او می‌پرسیدند و به او دعایی متناسب با حالش می‌آموختند.

در روایتی از ابوسعید خدری آمده که رسول خدا ﷺ فرمودند: «إِذَا دَخَلْتُمْ عَلَى الْمَرِيضِ فَانْفُثُوا لَهُ فِي أَجَلِهِ فَإِنَّ ذَلِكَ لَا يَرُدُّ شَيْئًا وَيُطَيِّبُ نَفْسَ الْمَرِيضِ»، «وقتی به عیادت بیمار می‌روید، برای طول عمرش دعا کنید، چرا که اگرچه از قضا جلوگیری نمی‌کند، اما دل بیمار را شاد می‌نماید.»

بسیاری از بیماری‌ها وجود دارند که پزشکان در درمان آنها متحیر می‌مانند، حال آنکه درمان قطعی آنها در طب ناب نبوی موجود است، ولی به دلیل جهل فراگیر و عادات نادرست رایج، از آنها استفاده نمی‌شود. همانطور که شاعر می‌گوید:

وَمِنْ الْعَجَائِبِ وَالْعَجَائِبُ جَمَّةٌ … قُرْبُ الشِّفَاءِ وَمَا إلَيْهِ وُصُولُ

كَالْعِيسِ فِي الْبَيْدَاءِ يَقْتُلُهَا الظَّمَا … وَالْمَاءُ فَوْقَ ظُهُورِهَا مَحْمُولُ

«و چه عجیب است و عجایب بسیارند… نزدیکی شفا و عدم دستیابی به آن…مانند تشنگی که شتران را در بیابان می‌کشد… در حالی که آب بر پشت آنها حمل می‌شود!»

تأثیر عیادت بیمار در پیشگیری از وسوسه‌های نفسانی

امام مهلب به نکته ظریفی در آداب عیادت بیمار اشاره کرده و می‌فرماید: «از سنت پیامبر ﷺ این است که با بیمار به گونه‌ای سخن گفته شود که دردهایش را تسکین دهد… و نباید او را در معرض وسوسه‌های شیطانی و نارضایتی رها کرد، چرا که ممکن است خداوند در برابر ناخشنودی‌اش، او را به خشم گیرد و به پاداش بدگمانی‌اش عقوبت کند.»

این مفهوم عمیق، یکی از مهم‌ترین فواید عیادت از بیماران را برای ما آشکار می‌سازد که عبارت است از محافظت بیمار در برابر: افکار مخرب ناشی از گفتگوی درونی؛ وسوسه‌های شیطانی که ناامیدی را در قلب او می‌افکند؛ اندیشه‌های منفی درباره غیرممکن بودن شفا؛ تأثیرات دوگانه بر وضعیت روحی و سپس جسمی او.

امام ابن قيم در کتاب «طب النبوي» فصلی با عنوان «روش پيامبرﷺ در درمان بيماران با خوشحال کردن دل آن‌ها و تقويت روحيه‌شان» گشوده است. در اين فصل، حديثی را که ابن ماجه در «سنن» خود از ابوسعيد خدری روايت کرده، آورده است: «إِذَا دَخَلْتُمْ عَلَى الْمَرِيضِ، فَنَفِّسُوا لَهُ فِي الْأَجَلِ، فَإِنَّ ذَلِكَ لَا يَرُدُّ شَيْئًا، وَهُوَ يُطَيِّبُ نَفْسَ الْمَرِيضِ»، «هرگاه به عيادت بيمار رفتيد، مدت عمرش را برایش وسعت دهيد (به او اميد بدهيد)، چرا که اين کار اگرچه از قضای الهی جلوگيری نمی‌کند، ولی دل بيمار را شاد می‌نمايد.»

در اين حديث، نوعی بسيار شريف و از والاترين انواع درمان بيان شده است؛ يعنی راهنمايی بيمار به سخنانی که روحيه او را تقويت می‌کند، طبيعتش را نيرو می‌بخشد، قوای درونی‌اش را احيا می‌سازد و حرارت غريزی را برمی‌انگيزاند. در نتيجه، اين عوامل به‌صورت هماهنگ به دفع بيماری يا تخفيف آن کمک می‌کنند، و اين همان نهايت تأثيری است که از يک پزشک انتظار می‌رود.

چگونه عیادت از بیمار در اسلام باعث کسب پاداش می‌شود؟

در عیادت از بیمار، مونس شدن با او و ایجاد اثرات روحی خوب در بیمار و اطرافیانش نهفته است. برای اینکه این عیادت به هدفی که برای آن تشریع شده برسد و اثرات مطلوبی در روحیه بیمار و مراقبانش بگذارد:

1ـ باید نیت خود را اصلاح کنیم. این عیادت نباید به عنوان یک تکلیف اجتماعی سنگین، یا به دلیل تلافی عیادتی که بیمار قبلاً از ما کرده، یا از ترس ملامت بیمار یا بستگانش انجام شود. بلکه این عیادت باید به عنوان پیروی از سنت پیامبر، ادای حق بیمار، تأکید بر پیوند برادری اسلامی و برای کسب پاداشی که خداوند برای عیادت کنندگان از بیماران مقرر کرده، انجام شود. بکر بن عبدالله مزنی می‌گوید: «ما معتقد بودیم که عیادت کننده از بیمار در رحمت الهی غوطه ور می‌شود. اگر برای بیمار در حالت ایستاده دعا کند، رحمت الهی او را فرا می‌گیرد و اگر در حالت نشسته دعا کند، کاملاً در رحمت الهی غرق می‌شود.»

2ـ این عیادت با هدف تسکین بیمار، مونس شدن با او، القای روحیه امیدواری و حسن ظن به خداوند متعال انجام می‌شود. همچنین به بیمار این احساس را منتقل می‌کند که در دل عیادت‌کنندگان جایگاه ویژه‌ای دارد. این عمل با نیت دور کردن بیماری از خود عیادت‌کننده و عزیزانش و شکرگزاری به درگاه خداوند برای نعمت سلامتی صورت می‌گیرد.

3ـ برای بیمار در دلتان جایی باز کنید که بتواند بدون خستگی و ناراحتی شکایت‌هایش را بیان کند. عباراتی را انتخاب کنید که قلب و احساساتش را لمس کند. چه بسا بیمار فقط نیاز دارد کسی باشد که به حرف‌هایش گوش دهد، حتی اگر راه حلی ارائه نکنید.

4ـ باور به خداوند متعال را در دل بیمار بنشانید، زیرا شفا تنها از سوی اوست. در قرآن کریم آمده است: «وَإِذَا مَرِضْتُ فَهُوَ يَشْفِينِ» (شعراء:۸۰) «و هنگامی که بیمار می‌شوم، اوست که مرا شفا می‌بخشد.» خداوند یگانه شفا دهنده است، تا جایی که پزشکان قدیم بر روی نسخه‌های خود می‌نوشتند: «دارو از پزشک و شفا از خداست». این باور راسخ باعث می‌شود بیمار هرگز از بهبودی ناامید نشود، حتی اگر بیماریاش سخت و احتمال بهبودی بسیار کم یا ناچیز باشد.

5ـ بشارت به فرج الهی و یادآوری وعده خداوند، چنان‌که می‌فرماید: «فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْرًا (۵) إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْرًا» (شرح:۵-۶) «پس یقیناً با دشواری آسانی است (۵) بی‌گمان با دشواری آسانی است.» این موضوع در زمره حسن ظن به خداوند قرار می‌گیرد که نشانه ایمان قوی است. چنانکه در حدیث قدسی آمده است: «قال الله: أنا عند ظن عبدي بي»، «خداوند فرمود: من همانگونه هستم که بنده‌ام درباره‌ام می‌پندارد.»

6ـ تقویت ارتباط با خداوند متعال از طریق انجام طاعات: بیمار می‌تواند با انجام اعمال نیکی که در توانش است – که ساده‌ترین آنها ذکر و دعاست  و این دو از بزرگترین وسایل تقرب به درگاه الهی محسوب می‌شوند. در اینجا شایسته است دعای حضرت ایوب علیه السلام را به یاد آوریم: «إِنِّی مَسَّنِیَ الضُّرُّ وَأَنتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ» (انبیاء:۸۳) «به راستی که این آسیب به من رسیده است، و تو مهربان‌ترین مهربانانی.» این دعای ارزشمند به بیمار در تحمل سختی‌ها و شکیبایی کمک شایانی می‌کند. پیامبر گرامی اسلامﷺ در این زمینه فرموده‌اند: «ما يُصِيبُ الْمُسْلِمَ مِنْ نَصَبٍ وَلَا وَصَبٍ، وَلَا هَمٍّ وَلَا حُزْنٍ وَلَا أَذًى وَلَا غَمٍّ، حَتَّى الشَّوْكَةِ يُشَاكُهَا، إِلَّا كَفَّرَ اللَّهُ بِهَا مِنْ خَطَايَاهُ»، «هیچ رنج و مشقتی به مسلمان نمی‌رسد – نه خستگی، نه بیماری، نه نگرانی، نه اندوه، نه آزار و نه غم، حتی اگر خاری پای او را بخراشد – مگر اینکه خداوند به واسطه آن، از گناهانش می‌کاهد.»

7ـ داستان‌هایی که در ملاقات با بیمار نقل می‌کنیم باید حاوی تسلی‌بخشی و بشارت باشد. چه بسیار بیمارانی که پزشکان بهبود آنان را محال دانسته‌اند، اما لطف خداوند شامل حالشان شده، گرفتاریشان برطرف گردیده و حتی بهتر از گذشته سلامت خود را بازیافته‌اند.

8ـ وقتی درد بیمار شدت می‌گیرد و او احساس می‌کند اطرافیانش به او بی‌توجهی می‌کنند، ممکن است آرزوی مرگ کند. در اینجا وظیفه ماست که این حقایق ایمانی را به او یادآوری کنیم که پیامبر اکرم ﷺ فرموده‌اند: «إِذَا ‌مَرِضَ ‌الْعَبْدُ ‌أوْ ‌سَافَرَ، كُتِبَ لَهُ مِثْلُ مَا كانَ يَعْمَلُ مُقِيمًا صَحِيحًا»، «هرگاه بنده‌ای بیمار شود یا سفر کند، همان پاداش‌هایی که هنگام سلامتی و اقامت در خانه می‌گرفت برایش نوشته می‌شود.» بنابراین پاداش اعمال نیک قطع نمی‌شود، بلکه همچنان برای بیمار نوشته می‌شود. همچنان پیامبر ﷺ به ما توصیه می‌کنند: «لَا ‌يَتَمَنَّيَنَّ ‌أَحَدُكُمُ الْمَوْتَ مِنْ ضُرٍّ أَصَابَهُ، فَإِنْ كَانَ لَا بُدَّ فَاعِلًا، فَلْيَقُلْ: اللَّهُمَّ أَحْيِنِي مَا كَانَتِ الْحَيَاةُ خَيْرًا لِي، وَتَوَفَّنِي إِذَا كَانَتِ الْوَفَاةُ خَيْرًا لِي»، «هیچ‌یک از شما نباید به دلیل مشکلی که برایش پیش آمده آرزوی مرگ کند. اگر ناچار است، بگوید: خدایا تا زمانی که زندگی برایم خیر است مرا زنده بدار، و هنگامی که مرگ برایم بهتر است مرا به سوی خودت ببر.» به بیمار یادآوری کنیم که این بیماری فقط بخشی از وجود شما را درگیر کرده است و همچنان بسیاری از اعضای بدنتان سالم و فعال هستند و به او یادآوری کنیم که به سال‌های طولانی سلامتی که داشته‌است فکر کند، در این صورت متوجه خواهد شد که چقدر مورد رحمت خداوند قرار دارد و نعمت‌های بیشماری دارد.

معنی «بیماری پاک کننده است»

بیماری به عنوان یک پاک کننده عمل می‌کند؛ یعنی گناهان را از دل و جان انسان می‌زداید. گناهان مانند کثافات معنوی هستند که قلب، عقل و روح را آلوده می‌کنند، و پاک شدن از آنها باعث ارتقای مقام بنده در دنیا و آخرت می‌شود و روح را برای تقرب به خدا آماده می‌سازد. بیماری آزمایشی الهی است که می‌تواند با رضایت، صبر و تلاش برای درمان، موجب پاکی و بالا بردن درجات انسان شود، یا اگر با ناشکیبایی همراه باشد، به بار گناهان او اضافه کند.

محمد عطية

ترجمه: عبدالناصر امینی