اهمیت ارج‌گذاشتن به اختلاف تعبیر

نحمده ونصلی علی رسوله الکریم وبعد.

علما به عنوان رهبران معنوی جامعه، همیشه نقش بارز و تأثیرگذاری در هدایت مردم به سوی ارزش‌های اخلاقی، همدلی و وحدت داشته‌اند. به ‌واسطۀ دانش و تعهد آنان، جامعه از مسیر تعالیم شایسته بهره‌مند شده و به رشد فضائل انسانی می‌رسد. از دیدگاه اسلامی نیز اتحاد و همنوایی در میان دعوت‌گران و مصلحین از اصول بنیادین و توصیه شده شریعت است. پروردگارما در قرآن کریم می‌فرماید: «وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا وَلا تَفَرَّقُوا» (آل‌عمران:103) «و همگی به ریسمان خدا چنگ زنید و پراکنده نشوید».

اما متأسفانه در جوامع اسلامی، گاهی شاهد اختلافات و نزاع‌های بیهوده روی مسائل کوچک وفروعی میان عالمان و مصلحان هستیم. می‌بینیم که این اختلاف‌نظرها و رویکردها سبب هتک حرمت‌، تنافر وبرچسپ‌ها شده و به گونه‌ای نقد و تحلیل را مشاهده می‌کنیم که نوعی از حقد و کینه از آن مشاهده می‌شود. بیان دیدگاه اختلافی که هدف خوردکردن جانب مقابل باشد، نه تنها از شأن و منزلت دعوت‌گران می‌کاهد، بلکه به وحدت جامعه اسلامی و پذیرش تنوع آسیب می‌زند.

می‌دانیم که اسلام، دین وحدت و همبستگی است. پروردگار متعال، مسلمانان را به همیاری، تسامح و تعاون در امور خیر دعوت کرده است: «وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ» (مائده:2) «و در کارهای نیک و تقوا با یکدیگر همکاری کنید، ولی در گناه و تعدی با هم همکاری نکنید».

حضرت محمد صلی‌الله علیه وسلم نیز مسلمانان را همچون ساختمان واحد، یا اعضای یک بدن معرفی کرده و فرموده است:

« لمُؤمِنُ للمُؤمِنِ كَالبُنيانِ يشُدُّ بعضُهُ بَعضاً» (مسلم) «مؤمن نسبت به مؤمن دیگر مانند ساختمانی است که هر قسمتی از آن قسمت دیگر را تقویت می‌کند».

این تعالیم به روشنی نشان می‌دهد که وظیفه رهبران دینی، دعوت به اتحاد و همکاری است و نه اختلاف و تخریب یکدیگر وکوچک کردن یکدیگر. اختلاف‌نظر میان علما و مصلحان امری طبیعی و حتی نشانۀ پویایی اندیشه اسلامی است، اما آنچه ناپسند و مخرب است، تبدیل این اختلافات به نزاع‌های شخصی و تخریب شخصیت یکدیگر است.

بر اساس آموزه‌های قرآن، سنت نبوی و رفتار بزرگان، چند توصیه مهم که باید جدا درنظر گرفته عرض می‌دارم:

1ـ حفظ ادب در اختلافات علمی: علما باید به جای جستجوی عیب‌های یکدیگر، بر تقویت فهم دینی جامعه تمرکز کنند وبه حفظ حرمت و ادب علمی و مستدل به نقد بپردازند، در نتیجه آنچه ضعیف است خود برداشته می‌شود .

2ـ تسامح و گذشت: اختلاف‌نظر نباید منجر به دشمنی شود. محبت و احترام متقابل باید حفظ شود تا آحاد جامعه ادب حوار و گفتمان را از مصلحان گرفته در زندگی شبانه روز به کار گیرند.

3ـ  تمرکز بر اولویت‌های اصلاحی: به جای نزاع‌های بیهوده، کوچک و ‌سطحی؛ علما ودعوت‌گران باید برای حل مشکلات جامعه و هدایت مردم تلاش کنند.

4ـ  الگوگیری از بزرگان: رفتار ائمه رضوان الله علیهم اجمعین نشان‌دهنده تسامح و بزرگواری در برخورد با اختلافات است که برای دعوت‌گران امروز نیز باید الگو باشد.

یکی از داستان‌های زیبای زندگی امام شافعی رحمه‌الله را صاحب حلیة الأولیأ نقل کرده و درس بزرگی از تسامح، تواضع و محبت به دیگران می‌دهد، اختلاف علمی ایشان با شاگردش یونس بن عبد الاعلی بود. در یکی از مجالس علمی، میان امام شافعی و یونس در موضوعی فقهی اختلاف نظر پیش آمد. گفت‌وگو چنان پیش رفت که یونس از مجلس خارج شد، در حالی که دچار ناراحتی و دل‌خوری شده بود. شب هنگام، امام شافعی شخصاً به خانه یونس رفت. وقتی یونس در را باز کرد، با امام شافعی روبرو شد که با لبخندی بر چهره ایستاده بود. امام به او گفت: «يَا يُونُس، أَلَا يَسُرُّكَ أَنْ نَبْقَى إِخْوَانًا وَإِنْ لَمْ نَتَّفِقْ فِي مَسْأَلَةٍ؟» «ای یونس! آیا خوشحال نمی‌شوی که ما همچنان برادر بمانیم، حتی اگر در یک مسئله با هم اختلاف نظر داشته باشیم؟». این سخن امام چنان در دل یونس اثر گذاشت که از رفتار خود شرمنده شد و میان آنان صلح و محبت بازگشت.

این داستان، چند نکته اخلاقی مهم را برجسته می‌کند:

1ـ  احترام به نظر مخالف: اختلاف علمی میان امام شافعی و شاگردش یونس، بخشی از طبیعت مجالس علمای اسلامی بوده است. در عین اختلاف نظر، احترام متقابل همواره رعایت می‌شد. امام شافعی نشان داد که اختلاف نظر نباید منجر به دشمنی شود و هدف از علم، رسیدن به حقیقت است، نه پیروزی بر دیگری.

2ـ  تواضع و فروتنی امام شافعی رحمه الله: رغم جایگاه والای امام شافعی به‌عنوان یکی از چهار امام ازفقهای اهل سنت، او خود را ملزم می‌دید که به شاگردش احترام بگذارد و به خانه‌اش برود تا دل‌خوری را از بین ببرد. این اقدام، نشان از اوج فروتنی و اخلاق ایشان دارد.

3ـ حفظ روابط اجتماعی و برادری: سخن امام شافعی: «أَلَا يَسُرُّكَ أَنْ نَبْقَى إِخْوَانًا؟» به‌روشنی فلسفه ارتباطات انسانی در اسلام را بیان می‌کند. حتی اگر نظرات علمی یا شخصی میان افراد تفاوت داشته باشد، محبت، اخوت و روابط انسانی نباید قربانی شود.

4ـ الگویی برای دعوت‌گران امروزی: رفتار امام شافعی الگویی جاودان برای دعوت‌گران و مصلحان است. ایشان به‌جای تشدید اختلاف و برجسته کردن تفاوت‌ها، بر حفظ همبستگی و عشق به برادر دینی تأکید داشتند. این روش، امروز نیز می‌تواند به رفع بسیاری از اختلافات در جوامع اسلامی کمک کند.

این داستان رفتار امام شافعی را در پرتو نصوص قرآن و حدیث به تصویر می‌کشد:

1ـ قرآن کریم: «ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِي بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ» (فصلت:34) «بدی را با چیزی که بهتر است پاسخ ده، پس ناگهان [خواهی دید] همان کسی که میان تو و او دشمنی بود، گویی دوستی صمیمی است».

2ـ  حدیث نبوی: رسول خدا صلی‌الله علیه و سلم در حدیث که امام احمد رحمه الله روایت کرده می‌فرمایند: «إنَّما بُعِثتُ لأُتمِّمَ مَكارِمَ الأخلاقِ». «من مبعوث شدم تا ارزش‌های اخلاقی را کامل کنم».

3ـ  سیره صحابه حضرت عمر فاروق رضی‌الله‌عنه می‌فرمایند: «لَا تَنْظُرُوا إِلَى مَنْ قَالَ، وَانْظُرُوا إِلَى مَا قِيلَ». «به گوینده نگاه نکنید، بلکه به گفته نگاه کنید».

داستان امام شافعی رحمه‌الله و یونس بن عبدالاعلی، درسی بزرگ برای امروز ماست. اختلافات طبیعی هستند، اما نحوه مدیریت اختلافات است که معرف شخصیت انسان می‌باشد. رهبران و مصلحین جامعه باید با تأسی از بزرگان، تسامح، تواضع و ادب را سرلوحه کار خود قرار داده و از ایجاد نزاع و دشمنی پرهیز کنند. همان‌گونه که امام شافعی فرمود: «رَأْيِي صَوَابٌ يَحْتَمِلُ الْخَطَأَ، وَرَأْيُ غَيْرِي خَطَأٌ يَحْتَمِلُ الصَّوَابَ». «رأی من درست است، ولی احتمال خطا دارد و رأی دیگران خطاست، ولی احتمال درستی دارد».

پس اساتید بزرگوار وداعیان راه توحید با الهام از این رفتار و روش، می‌توان وحدت و محبت را در جامعه گسترش داد و ارزش‌های اخلاقی را احیا کرد.

برادرتان عبدالسلام “عابد”

عفي الله عنه

إستنبول/تركيه