اخلاق روزه داران

یکی از ثمرات اساسی روزه این‌ است که با انجام اوامر و اجتناب از نواهی‌اش، انگیزه و باعثی برای پرهیزگاری و تقوای الهی می‌شود؛ چنان‌که خداوند می‌فرماید: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ» [بقره:183] (ای کسانی که ایمان آورده‌اید! روزه بر شما فرض شده است همان‌گونه که بر کسانی که پیش از شما بودند؛ فرض شده بود، تا پرهیزگار شوید.) رمضان مدرسه‌ای بزرگ است و روزه‌داران در آن اخلاق والا می‌آموزند و از اوصاف ناپسند رهایی می‌یابند و بر اجتناب از نواهی و ترک منکرات تمرین و عادت می‌کنند.

ازجمله صفات پسندیده‌ای که روزه‌داران کسب می‌کنند، امور ذیل است:

۱ـ صبر:

روزه شامل سه نوع صبر است؛ صبر بر طاعت خداوند، صبر از معصیت، و صبر بر مشکلاتی که از سوی خداوند متعال می‌آید.

صبر بر طاعت به این معناست که صبورانه روزه می‌گیرد و امر خداوند را در این‌باره به‌جا می‌آورَد. صبر از معصیت بدین وجه است که از تمامی آنچه بر روزه‌داران حرام شده اجتناب می‌کند، و صبر بر مشکلات بدین‌گونه که شخص روزه‌دار گرسنگی، تشنگی، خستگی و ضعف جسمی را تحمل می‌کند (و آن را از مقدرات الهی می‌داند)؛ بنابراین روزه بالاترین نوع صبر است زیرا شامل انواع سه‌گانه‌ی صبر است و خداوند می‌فرماید: «إِنَّمَا يُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِسَابٍ» [زمر:10] (جز این نیست که صابران، پاداش خود را بی‌شمار و تمام دریافت می‌دارند).

ابن رجب حنبلی رحمه‌الله می‌فرماید: «بهترین نوع صبر روزه است، زیرا شامل همه‌ی انواع صبرِ سه‌گانه می‌باشد. روزه صبر بر طاعت است، صبر از معصیت است، زیرا بنده به‌خاطر خدا شهوات نفسانی را ترک می‌کند و از آن‌ها دست می‌کشد؛ در حدیث صحیح آمده که خداوند می‌فرماید: «كُلُّ عَمَلِ اِبنِ آدَمَ لَهُ إِلَّا الصِّيَامِ، فَإِنَّهُ لِي، وَأَنَا أَجزي بِهِ، إِنَّهُ تَرَكَ شَهوَتَهُ وَطَعَامَهُ وَشَرَابَهُ مِن أَجلي»، (هر عمل فرزند آدم برای خودِ اوست، جز روزه که برای من است و من پاداش آن را می‌دهم؛ او (روزه‌دار) غریزه‌ی جنسی، خوراک و نوشیدنی‌اش را برای من ترک کرده است). همچنین روزه صبر بر مشکلات دردآوری است که از ناحیه‌ی تحمل گرسنگی و تشنگی به او می‌رسد». [جامع العلوم والحكم2/ 649].

پیامبر اکرم صلى‌الله‌عليه‌وسلم این ماه را ماه صبر نام نهاده است، چنان‌که از ابن عباس رضی‌الله‌عنهما روایت شده که رسول اکرم صلى‌الله‌عليه‌وسلم فرمود: «صَوْمُ شَهْرِ الصَّبْرِ وَثَلَاثَةِ أَيَّامٍ مِنْ كُلِّ شَهْرٍ يُذْهِبْنَ وَحَرَ الصَّدْرِ». (روزه‌ی ماه صبر و سه روز از هر ماه، خشم و کینه‌ی دل را از بین می‌بَرد). [مختصر بزار 1/ 408].

سیوطی رحمه‌الله می‌گوید: «رمضان ماه صبر است و اصل صبر به معنی حبس/ بازداشتن است، چنان‌که در رمضان از طعام، نوشیدنی و همبستری دست نگه می‌دارند». [شرح سنن النسائي4/ 218].

از عبدالله‌بن‌عمرو رضی‌الله‌عنهما روایت شده که رسول اکرم صلى‌الله‌عليه‌وسلم فرمود: «الصِّيَامُ وَالْقُرْآنُ يَشْفَعَانِ لِلْعَبْدِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ، يَقُولُ الصِّيَامُ: أَيْ رَبِّ مَنَعْتُهُ الطَّعَامَ وَالشَّهَوَاتِ بِالنَّهَارِ فَشَفِّعْنِي فِيهِ. وَيَقُولُ الْقُرْآنُ: مَنَعْتُهُ النَّوْمَ بِاللَّيْلِ فَشَفِّعْنِي فِيهِ. فَيُشَفَّعَانِ»؛ (روزه و قرآن برای بنده شفاعت می‌کنند؛ روزه می‌گوید: پروردگارا! من او را از خوردن و شهوت‌ها در روز بازداشتم، شفاعت مرا در حق او بپذیر. و قرآن می‌گوید: من او را از خوابِ شب بازداشتم، شفاعت مرا در حق او بپذیر، پس شفاعت آن دو پذیرفته خواهد شد). [رواه أحمد (2/174] مراد از «فَيُشَفَّعَانِ» این است که شفاعت آن دو پذیرفته شده و او وارد بهشت می‌شود.

۲ـ صداقت و راستی:

اولین چیزی که روزه در باب صداقت به روزه‌داران می‌آموزاند، صداقت با پروردگار است، زیرا روزه عملی پنهانی میان بنده و پروردگار اوست، چنان‌که هر شخصی می‌تواند پنهانی بخورد و ادعای روزه‌داری کند. از حضرت ابوهریره رضی‌الله‌عنه روایت شده که رسول‌الله صلى‌الله‌عليه‌وسلم فرمود: «قالَ اللَّهُ: كُلُّ عَمَلِ ابْنِ آدَمَ له، إلَّا الصِّيَامَ، فإنَّه لي وأَنَا أجْزِي به»؛ (خداوند متعال می‌فرماید: هر عمل فرزند آدم برای خودش است، به‌جز روزه که برای من است و من پاداش آن را می‌دهم.) [بخاری1904، مسلم 1151].

خداوند سبحان روزه را برای خودش قرار داده به این معنا که از میان همه‌ی اعمال، روزه را که از بزرگ‌ترینِ عبادات است، برای خودش اختصاص داده زیرا روزه عبادتی سرّی میان انسان و پروردگار است و معلوم نمی‌شود که شخص روزه دارد یا خیر و پنهانی تصمیم می‌گیرد؛ به‌همین خاطر اخلاص این عمل نیز بیشتر است.

صداقت عکس و نقیض دروغ‌گویی است و به تعبیری؛ “صداقت” به معنی تطابق باطن با ظاهر و “کذب” به معنی مخالفت باطن با ظاهر است؛ وجه اشتراک میان روزه و صداقت این است که به‌جز خداوند هیچ‌کس دیگری از آن آگاه نمی‌شود. همچنین روزه به صداقت در اعمال کمک می‌کند، انسان روزه‌دار ظاهر و باطنش یکی می‌شود، چرا که روزه انسان را به این باور می‌رساند که خداوند مراقبِ کردار است. مثلاً اگر کسی به ظاهر مشغول نماز باشد و فکرش از نماز غافل شود، روزه کمک می‌کند از مشغولیت‌هایی که از خدا غافل می‌کند ببُرد.

روزه‌دار به ظاهر از خوردن، نوشیدن و تمایلات جنسی دست می‌کشد، اما در واقع با روزه‌داری خود را به معبودش نزدیک می‌کند، اجر و پاداشی که خداوند به روزه‌داران می‌دهد را تصدیق می‌کند، از گناهان و معاصی دور می‌شود و از صمیم قلب متوجه خدا می‌شود؛ به همین ترتیب ظاهر و باطنش یکی شده و به صداقت حقیقی می‌رسد.

ابن القیم رحمه‌الله می‌گوید: «روزه‌دار کاری نمی‌کند، فقط تمایلات جنسی و خوراک و نوشیدنی را به‌خاطر پروردگارش ترک می‌کند، این یعنی ترک لذت‌ها و آنچه دل می‌پسندد فقط برای محبت و رضایت خداوند و این رازی بین بنده و پروردگارش است؛ کسی دیگر از آن مطلع نمی‌شود. دیگران فقط می‌بینند که از خوردن و نوشیدن دست کشیده، اما اینکه به خاطر رضای خدا این کار را می‌کند را نمی‌بینند و از آن مطلع نمی‌شوند و این حقیقت [و مقصود اصلی] روزه است». [زاد المعاد 2/ 27].

صداقت آدمی را از دروغ بازمی‌دارد، روزه نیز از دروغگویی منع می‌کند، چنانکه در حدیث ابوهریره رضی‌الله‌عنه آمده که پیامبر صلى‌الله‌عليه‌وسلم فرمود: «مَنْ لَمْ يَدَعْ قَوْلَ الزُّورِ وَالْعَمَلَ بِهِ وَالْجَهْل فَلَيْسَ لِلَّهِ حَاجَةٌ فِي أَنْ يَدَعَ طَعَامَهُ وَشَرَابَهُ»؛ (کسی که سخن دروغ و عمل به آن را ترک نکند، خداوند به این نیاز ندارد که او خوراک و نوشیدنی‌اش را ترک کند.) [بخاری 1903].

۳ـ سخاوت و بخشش:

از ادله‌ی شرعی چنین استنباط می‌شود که اجر اعمال نیک در اوقات مبارک (اوقاتی که برای آن‌ها فضایل خاص بیان شده) مثل رمضان و… چندبرابر می‌شود. پس بایسته است روزه‌داری که از مباحات دست کشیده و از محرمات دوری جسته است، وقت خود را کاملا صرف انواعِ طاعات و عبادات نماید و خود را با بذل و بخشش و سخاوت، مثل افطاری‌دادن به روزه‌داران بیاراید.

از زيد بن خالد جهنی رضی‌الله‌عنه روایت است که رسول اللهﷺ فرمود: « مَنْ فَطَّرَ صَائمًا، كانَ لَهُ مِثْلُ أَجْرِهِ غَيْرَ أَنَّهُ لاَ يَنْقُصُ مِنْ أجْر الصَّائِمِ شَيْئًا»؛ (برای کسی که روزه‌داری را افطاری دهد مثل اجر روزه‌دار است، به‌طوری که از اجر و پاداش روزه‌دار نیز چیزی کم نمی‌شود). [ترمذی:807] پس شایسته است که به اندازه‌ی توان به دادن افطاری به روزه‌داران حریص باشیم، خصوصا وقتی که روزه‌دار فقیر، محتاج و ناتوان باشد.

روزه‌داری که خداوند به او توانایی مالی داده و در طول سال از بهترین خوراک، نوشیدنی، پوشاک و مسکن استفاده می‌کند، بهتر است که در ایام رمضان سیرت و سلوکش را تغییر دهد و بکوشد که احساس نداری و محرومیت برادران فقیر خود را – که چه‌بسا ممکن است شب و روز را به گرسنگی سپری کنند – با دادن صدقه درک کند.

از ابن‌عباس رضی‌الله‌عنهما روایت شده که فرمود: «كانَ رَسولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عليه وسلَّمَ أجْوَدَ النَّاسِ، وكانَ أجْوَدُ ما يَكونُ في رَمَضَانَ حِينَ يَلْقَاهُ جِبْرِيلُ، وكانَ جِبْرِيلُ يَلْقَاهُ في كُلِّ لَيْلَةٍ مِن رَمَضَانَ، فيُدَارِسُهُ القُرْآنَ، فَلَرَسولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عليه وسلَّمَ حِينَ يَلْقَاهُ جِبْرِيلُ أجْوَدُ بالخَيْرِ مِنَ الرِّيحِ المُرْسَلَةِ»، (پیامبرﷺ بخشنده‌ترینِ مردم بود، اما در رمضان چون با جبرئیل ملاقات می‌کرد، بخشده‌تر می‌شد. جبرئیل هر شبِ رمضان با ایشان ملاقات کرده و قرآن کریم را مدارسه می‌کردند. پس رسول خداﷺ هرگاه با جبرئیل ملاقات می‌کرد مثل بادِ روان بخشش (صدقه) می‌کرد). [بخاری:3220]

۴ـ عفّت و پاکدامنی:

خداوند متعال فرموده است: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ»، (ای کسانی که ایمان آورده‌اید! روزه بر شما فرض شده است همانگونه که بر کسانی که پیش از شما بودند؛ فرض شده بود، تا پرهیزگار شوید). [البقرة: 183]. خداوند سبحان روزه را بر ما فرض نموده تا به تقوا برسیم، پس روزه وسیله‌ای برای تقوا است و تقوا به این معناست که با انجام اوامر و اجتناب از منهیات، بین خود و عذاب الهی وقایه و حِفاظ ایجاد کنیم.

روزه‌ برای روزه‌دار تمرینی بر عفت و پاکی است و پیامبر ﷺ به همین قضیه اشاره کرده: «يَا مَعْشَرَ الشَّبَابِ، مَنِ اسْتَطَاعَ مِنْكُمُ الْبَاءَةَ فَلْيَتَزَوَّجْ، فَإِنَّهُ أَغَضُّ لِلْبَصَرِ، وَأَحْصَنُ لِلْفَرْجِ، وَمَنْ لَمْ يَسْتَطِعْ فَعَلَيْهِ بِالصَّوْمِ؛ فَإِنَّهُ لَهُ وِجَاءٌ»، (ای جوانان! کسی از شما که توان مخارج ازدواج را دارد، پس ازدواج کند، زیرا که ازدواج برای حفظ نگاه و حفظ شرمگاه‌تان بهتر است؛ و کسی که توان آن را ندارد، روزه بگیرد زیرا روزه شهوت را ضعیف می‌کند). [بخاری:5066، مسلم:1400]

پیامبر واضح نموده که روزه سپر محافظتیِ روزه‌دار و وسیله‌ی عفت و پاکدامنی‌اش است، زیرا شیطان مثل جریان خون در رگ‌ها، بر آدمی تسلط دارد، لکن روزه راه‌های شیطان را مسدود می‌کند و انسان را به یاد خدای بزرگ می‌اندازد و بدین‌صورت سلطه‌ی شیطان ضعیف شده و سلطه‌ی ایمان قوت می‌یابد.

 است و پیامبر ﷺ به همین قضیه اشاره کرده: «يَا مَعْشَرَ الشَّبَابِ، مَنِ اسْتَطَاعَ مِنْكُمُ الْبَاءَةَ فَلْيَتَزَوَّجْ، فَإِنَّهُ أَغَضُّ لِلْبَصَرِ، وَأَحْصَنُ لِلْفَرْجِ، وَمَنْ لَمْ يَسْتَطِعْ فَعَلَيْهِ بِالصَّوْمِ؛ فَإِنَّهُ لَهُ وِجَاءٌ»، (ای جوانان! کسی از شما که توان مخارج ازدواج را دارد، پس ازدواج کند، زیرا که ازدواج برای حفظ نگاه و حفظ شرمگاه‌تان بهتر است؛ و کسی که توان آن را ندارد، روزه بگیرد زیرا روزه شهوت را ضعیف می‌کند). [بخاری:5066، مسلم:1400]

پیامبر واضح نموده که روزه سپر محافظتیِ روزه‌دار و وسیله‌ی عفت و پاکدامنی‌اش است، زیرا شیطان مثل جریان خون در رگ‌ها، بر آدمی تسلط دارد، لکن روزه راه‌های شیطان را مسدود می‌کند و انسان را به یاد خدای بزرگ می‌اندازد و بدین‌صورت سلطه‌ی شیطان ضعیف شده و سلطه‌ی ایمان قوت می‌یابد.

5ـ بردباری، فروخوردن خشم، بخشش و گذشت:

بایسته‌ی روزه‌دار است که اگر کسی او را دشنام داد، یا توهین کرد یا با او درگیر شد، در جواب بگوید: «من روزه دارم»، از ابوهریره رضی‌الله‌عنه روایت شده که پیامبرﷺ فرمود: «وإذا كان يومُ صَومِ أحَدِكم فلا يَرفُثْ، ولا يصخَبْ، فإن سابَّهَ أحدٌ، أو قاتَلَه؛ فلْيقُلْ: إنِّي امرؤٌ صائِمٌ »، (هرگاه یکی از شما روزه بود، نباید سخن زشت بگوید و نادانی کند؛ اگر کسی او را دشنام داد، یا با او درگیر شد، بگوید: من روزه دارم). [بخاری:1894، مسلم:1151]

در روایتی دیگر، ابوهريره رضی‌الله‌عنه، از پیامبر ﷺ روایت کرده که فرمود: «إذا أصبَحَ أحدُكم يومًا صائمًا، فلا يرفُثْ ولا يَجهَلْ، فإنِ امرؤٌ شاتَمَه أو قاتَلَه، فلْيَقُل: إنِّي صائِمٌ، إنِّي صائِمٌ»، (هرگاه کسی از شما روزه داشت، سخن زشت نگوید و عمل جاهلانه انجام ندهد، اگر کسی وی را دشنام داد یا با او سر جنگ داشت، بگوید من روزه دارم). [بخاری:1894، مسلم:1151]

6ـ پاکی و صفای سینه:

از ابن عباس رضی‌الله‌عنهما روایت است که رسول خدا صلى‌الله‌عليه‌وسلم فرمود: «صوم شهر الصبر، وثلاثة أيامٍ من كل شهر، يذهبن وَحَرَ الصدر»؛ (روزه‌ی ماه صبر و سه روز از هر ماه، خشم و کینه‌ی دل را از بین می‌بَرد.) [مجمع الزوائد:3/ 199]

«وَحَرَ الصدر» به معنی کینه، خشم، نفاق، دشمنی و خشم زیاد است.

۷ـ عزم، توان و اراده:

روزه تمرین برای رسیدن به توانی است که از ایمان به خدا سرچشمه می‌گیرد و نیز روزه اراده‌ای برای بجا آوردن دستور پروردگار فقط به‌خاطر رضای او تعالی و کسب ثواب و پاداش اخروی است.

روزه انسان را به کنترل نفس و غلبه بر آن عادت می‌دهد تا بتواند مهار آن را بدست گرفته و آن را به مسیری که خیر و سعادتش است، سوق دهد. معمولا نفس‌ها أماره بالسوء هستند، مگر اینکه خداوند بر کسی ترحم کند و نفسش را از زنجیر اماره بودن برهاند. اگر انسان نفس را بی‌لگام رها کند، او را به مهالک و بدبختی‌ها فرو می‌کشاند، لکن اگر آن را کنترل کرد و بر آن غلبه یافت، می‌تواند به بالاترین درجات و برترین چیزها دسترسی پیدا کند و این برای کسی است که روزه‌ای شرعی بگیرد و با همه‌ی وجود عبادت پروردگارش را احساس کند و به پاداش الهی امید داشته باشد.

روزه‌داری که بر خلاف میلش از اموری که در اصل برایش مباح هستند، دست نگه می‌دارد و از تمایلات جنسیِ حلال اجتناب می‌کند، به اذن و اراده‌ی خداوند می‌تواند در طول زندگی از حرام اجتناب ورزد.

منبع: موسوعة الأخلاق الإسلامية/ مؤسسه الدرر السنية

ترجمه: عبدالناصر امينى