در رکابِ دانشِ مادر مؤمنان عائشه صِدیقه رضی‌الله‌عنها

مادر مؤمنان حضرت عائشه رضی‌الله‌عنها نُه سال در کنار پیامبر بزرگوار اسلام صلی‌الله‌علیه‌وسلم زندگی مملو از محبت و صمیمیت را تجربه نموده و هموار تلاش می‌نمود تا با حافظۀ قوی و ذکاوت عالی‌يي که داشت، میراث علمی نبوی را برای نسل‌های آیندۀ امت اسلامی حفظ نماید. بدون شک بعد از وفات پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وسلم تا آخر عمر خویش،  نقشِ خود را در تربیتِ امت اسلامی و نشرِ علم و معرفت، در مدت چهل و هشت سال به وجه نیکو ایفا نمود.

شاید حکمت الهی از اینکه ایشان صاحب فرزندی نشدند همین بوده که وقت و فراغت خویش را صرف ترویج علم و معرفت و مصالح امت نمایند و همین شَرَف و فضیلت بزرگ، برایش کافی‌ است تا مادرِمؤمنان و مادر برای امت برتر لقب گیرد.
از ابن تیمیه رحمه‌الله در مورد حضرت خدیجه و عائشه رضی‌الله‌عنهما پرسیده شد که کدام یک افضل هستند؟

فرمود: «بدون شک نقشِ مادر مؤمنان حضرت خدیجه رضی‌الله‌عنها در حمایت از پبامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم و دعوت ایشان در آغاز اسلام، امر قابل انکار بوده و هیچ‌یک از همسران گرامی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم به شمول حضرت عائشه رضی‌الله‌عنها در این امر با وی همتا بوده نمی‌توانند. اما در امر تبلیغ دین و حفظ میراثِ علمیِ نبوی و تربیت امت، هیچ‌یک از همسران پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم به شمول حضرت خدیجه، با حضرت عائشه رضی‌الله‌عنها برابری کرده نمی‌توانند». (الفتاوى الكبرى5/379)

امام زهری رحمه‌الله می‌گوید: «اگر علم و دانشِ حضرت عائشه رضی‌الله‌عنها با علم همۀ همسران پبامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم و دیگر زنان امت مقایسه شود؛ طبیعتاً حضرت عائشه رضی‌الله‌عنها در علم و معرفت خویش از همه برتر خواهد بود». (موطأ مالك1/45)

ایشان روایاتِ مختلفی از گفتار و افعال پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم دارند، که هیچ‌کس دیگری چنان روایاتی نداشته است. به همین سبب ایشان منبع و خزانۀ علم و معرفت بوده و مرجعِ علمی و فتوی برای زیادی از علما و فاضلان زمان خود بودند.

دلایل زیادی گواه بر تبحر و مهارتِ ایشان در بسیاری از علوم مفید وجود دارد، از جمله:

فقه اسلامی

ایشان از جملۀ فقهای بزرگ صحابه بوده و از ایشان اجتهاداتِ دقیقی که از قرآن و سنت استخراج گردیده است به ثبت رسیده است. امام شعبی رحمه‌الله از فقاهت ایشان سخن گفته و حیرت زده شده است. وی می‌گوید: «گمان شما در مورد ادب نبوت چیست؟!». (سير أعلام النبلاء 2/197)

ابن کثیر رحمه‌الله می‌گوید: «بسیاری از مسائل علمی و فقهی وجود دارد که فقط از ایشان به ثبت رسیده و سایر صحابه از آن بی‌بهره بوده اند». (البداية والنهاية 8/92)

زرکشی رحمه‌الله می‌گوید: «حضرت عمر بن خطاب و حضرت علی رضی‌الله‌عنهما مسائل فقهیِ خویش را از عائشه رضی‌الله‌عنها می‌پرسیدند». (أعلام النساء 3/105)

عطاء ابن أبی رباح رحمه‌الله می‌فرماید: «عائشه رضی‌الله‌عنها فقیه‌ترین مردم بود». (رواه الحاكم 4 /15)

ذهبی رحمه‌الله می‌نویسد: «ایشان از همۀ زنان امت فقیه‌تر و دانشمندتر بود». (الكاشف 7038)

علم میراث

علم میراث جوهر و از اصلی‌ترین علوم بوده و نیم علم قلمداد شده است. همچنان نخستین علمی است که زود فراموش مي‌شود. بوسیلۀ این علم سهم هر وارث از مال میراث معلوم می‌گردد. در علم میراث سهم هریک از ورثۀ درجه اول، توسط خداوند متعال تعیین گردیده است. در گذر زمان افراد بسیاری در این علم تبحر یافتند که می‌توان حضرت عائشه رضی‌الله‌عنها را از جملۀ پیش‌روان و دانشمندانِ این علم نام گرفت.

مقداد بن أسود رضی‌لله‌عنه می‌گوید: «داناتر از عائشه رضی‌الله‌عنها در میان اصحاب رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم در علم میراث و شعر سراغ ندارم». (العقد الفريد 6/124)

عروه بن زبیر رضی‌لله‌عنه می‌گوید: «کسی را عالم‌تر از عائشه رضی‌الله‌عنها به کتاب الله وسنت رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم و در شعر و علم میراث ندیدم». (مصنف ابن أبي شيبة 5/276)

أبی الضحی از مسروق روایت کرده که می‌گوید: به او گفتم: «آیا عائشه رضی‌الله‌عنها در علم میراث ماهر بود؟ گفت: به والله قسم بزرگان صحابه را می‌دیدم که در مسائل میراث از وی می‌پرسیدند». (رواه الدارمي (2859))

شعر و ادبیات عرب

شعر و ادبیات عرب از مصادر و منابعِ مهم در فهم احکام دینی به شمار می‌رود. به همین خاطر علما و مجتهدان در مسیر علمیِ خویش، نیاز شدیدی به آشنایی با شعر عربی احساس نموده‌اند. این فن برای آموختن کتاب الله و سنت، و تربیۀ نفس و بلاغت کمک زیادی می‌کند. پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم می‌فرمایند: «إن من الشعر لحكمة»، همانا بسیاری از اشعار دارای حکمت‌اند. (جامع الترمذي:2845) و حضرت عائشه رضی‌الله‌عنها اشعار نیک و زیبایی را که بدان استشهاد می‌شود را روایت نموده، و می‌گفت: «اشعار، نیک و بد دارند. شعر نیک را بگیر و بد را ترک کن! و از کعب بن مالک اشعار زیادی یافتم، از جمله «القصیده» که دارای چهل بیت است. (الأدب المفرد 866)

محمد ابن عمر رضی‌الله‌عنه می‌گوید: «عائشه رضی‌الله‌عنها نزدیک به شصت قصیده و صد بیت روایت نموده است». (الطبقة الكبرى 8/58)

عائشه رضی‌الله‌عنها شاگردان خویش را تشویق می‌نمود تا به فرزندان خویش شعر بیاموزانند. (العقد الفريد 6/124)

امام ذهبی رحمه‌الله می‌گوید: «ایشان در کنارِ مناقبِ فوق العادۀ خویش، سهم وافری از فصاحت و بلاغت نیز برده بود». (تاريخ الإسلام 2/507)

موسی بن طلحه رحمه‌الله می‌گوید: «فصیح‌تر از عائشه رضی‌الله‌عنها ندیده‌ام». (رواه الترمذي 3819)

ایشان به تاریخ و رسم و رواج‌های عرب نیز دانا بود و پدرش ابوبکر رضی‌الله‌عنه نیز از جملۀ پیش‌قراولان این امر به شمار می‌آید، تا آنجا که هشام بن عروه رضی‌الله‌عنه می‌نویسد: «از عائشه رضی‌الله‌عنها داناتر به زندگی، فرهنگ و انساب عرب ندیدم». (تذكرة الحفاظ 1/25)

طب

علم طب؛ علمی ارزشمند و دارای اهمیت است. امام شافعی رحمه‌الله دانشِ طب را یک سوم (ثلث) علم دانسته است. و از آنجایی که مسلمانان عصر وی در این علم تبحر زیادی کسب نکرده بودند، دربارۀ آنان می‌گوید: «یک‌سوم علم (طب) را ترک نموده و برای یهود و نصاری واگذارش نمودند». (منبع سابق 8/258) و نیز می‌گوید: «بعد از علم حلال و حرام، علمی شریف‌تر از طب نیافتم و اهل کتاب از ما در این علم سبقت گرفته‌اند». (همان)

حضرت عائشه رضی‌الله‌عنها به علم طب اهمیت زیادی قایل بوده و در این فن تجربه و مهارت کسب نموده بود. عروه بن زبیر رضی‌الله‌عنه از مهارت‌های طبی ایشان به شگفت آمده و به ایشان می‌گوید: «ای مادرم! از دانش و فقاهت تو در دین متعجب نیستم، تو همسر نبی خدا صلی‌الله‌علیه‌وسلم و دختر ابوبکر صدیق رضی‌الله‌عنه بوده‌ای. از دانشِ تو در شعر و فرهنگ مردم عرب نیز تعجب نمی‌کنم؛ زیرا دختر ابوبکر صدیق رضی‌الله‌عنه هستی و وی در این امر شهره بوده است. اما از مهارت و دانشِ تو در طب در شگفتم! چگونه آموختی؟ از کجا آموختی؟ و چطور آموختی؟!

عائشه رضی‌الله‌عنها گفت: «ای عروه! رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وسلم در آخر عمر خویش و در بستر بیماری قرار داشت؛ مردمان زیادی به عیادت ایشان آمده و دربارۀ امراض و علاج‌ها گفتگو می‌کردند. من هم شنیده و حفظ می‌نمودم». (رواه أحمد 24425)

ابو عمر بن عبد البر رحمه‌الله می‌گوید: «عائشه رضی‌الله‌عنها در عصر خویش در سه علم، منحصر به فرد بود: علم فقه، علم طب و علم شعر». (الاستيعاب 4/1881)

فتوی

ابن حزم رحمه‌الله ام‌المؤمنین عائشه رضی‌الله‌عنها را بر زیادی از مفتیان صحابه مقدم می‌شمرد. نیز امام ابن قیم رحمه‌الله ایشان را از جملۀ هفت صحابه‌ای که دارای فتاوای زیاد هستند بر می‌شمرد و بسیاری از علما بر این باوراند که اگر فتوای ایشان جمع گردد، یک جلد کتاب حجیم را در بر خواهد گرفت.

قاسم بن محمد رحمه‌الله می‌گوید: «عائشه رضی‌الله‌عنها تا آخر عمر خویش و در خلافت ابوبکر، عمر و عثمان و… رضی‌الله‌عنهم از جایگاه مستقلی در امر فتوی برخوردار بود». (الطبقات الكبرى2/286)

بدون شک حضرت عائشه رضی‌الله‌عنها مرجع عالی و مهم فتوی در زمان خودش بود؛ علی الخصوص در مسائل و قضایای جدید و دشوار که نیاز به راه حل داشت. أبو موسی اشعری رضی‌الله‌عنه می‌گوید: «هر زمانی که مایان (صحابه) در پاره‌ای از مسائل به مشکل برمی‌خوردیم، راه حل آن را نزد عائشه رضی‌الله‌عنها می‌یافتیم». (رواه الترمذي 3818)

 به طور مثال نقل شده که زیاد بن ابوسفیان به عائشه رضی‌الله‌عنها نامه‌ای نوشت که: عبد الله بن عباس رضی‌الله‌عنهما فتوی داده است: هر کسی‌که بسوی خانۀ خدا [یعنی خودش به حج نرفته، اما قربانی خویش را به دیگری که به سوی حج می‌رود تحویل داده تا در آنجا قربانی کند] قربانی می‌فرستد، پس هر آنچه بر حجاج انجام آن حرام است، بر این شخص فرستنده نیز حرام است. [و اعمال منافی اِحرام از قبیل: استفاده از خوش‌بویی، هم‌بستری با زنان وغیره را انجام داده نمی‌‌تواند) و من نیز هدیه و قربانی به حج فرستادم، پس رأی و نظر خویش را در این باره برایم بنویس! عائشه رضی‌الله‌عنها نوشت: من چنین نظری ندارم؛ زیرا زمانی که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم قربانی خویش را بوسیلۀ پدرم (ابوبکر) به حج فرستاد، چنین عمل ننمود و برخود چیزی را حرام نساخت. (رواه البخاري: 1700)

امام زهری رحمه‌الله می‌گوید: «این فتوی خیلی از مشکلات مردم را حل نمود و عائشه رضی‌الله‌عنها اولین کسی است که سنت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم را در این مسئله بیان نمود. زمانی‌که این فتوی به گوش مردم رسید، قول عائشه رضی‌الله‌عنها را گرفته و فتوی ابن عباس رضی‌الله‌عنهما را ترک نمودند». [25]

عائشه بنت طلحه یکی از شاگردان ام المؤمنین عائشه رضی‌الله‌عنها می‌گوید: «مردم از هر سو به طرف ایشان می‌آمدند و بزرگ‌سالان بخاطر جایگاه من نزد عائشه رضی‌الله‌عنها مرا گرامی می‌داشتند. جوانان با من برادرگونه برخود نموده و مسائل خویش را با هدیه می‌فرستادند تا به عائشه رضی‌الله‌عنها برسانم و من هم مسائل را به ایشان عرضه می‌داشتم». (سنن البيهقي الكبرى:9971)

ابن حجر رحمه‌الله در کتاب (الفتح) می‌گوید: «زیادی از مردمان از ایشان (عائشه رضی‌الله‌عنها) احکام دین و آداب را اخذ نموده و به فتاوای ایشان عمل نمودند. گفته‌اند که یک جهارم (ربع) احکام شرعی از ایشان نقل شده است». (الأدب المفرد 1118)

از تقوای حضرت عائشه رضی‌الله‌عنها این بود که اگر حکم مسأله‌ای را نمی‌دانست، سوال کننده را به کسِ دیگری که مسأله را می‌دانست راهنمایی می‌نمود. چنانچه مسئلۀ (دو رکعت نماز بعد از عصر) را به ام سلمه رضی‌الله‌عنها راجع نمود و از وی طالب حکم گردید. و مسئلۀ (پوشیدن ابریشم) را به ابن عمر رضی‌الله‌عنهما راجع ساخت. و زمانی که شریح بن هانی از مسح خفین پرسید، گفت: «برو از علی بن ابی طالب رضی‌الله‌عنه در این مورد سوال کن! زیرا وی با رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم همواره سفر می‌نمود». (فتح الباري 7 /107)

حدیث شریف

زندگی عائشه رضی‌الله‌عنها و نقش آن در ترویج سنت نبوی یک امر مثال‌زدنی و غیر قابل انکار است. ایشان منبع موثق سنت و از اراکین استوار آن به شما می‌آیند. اخبار و روایاتِ ایشان از سنت و سیرت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم منحصر به فرد است. به تنهایی از همۀ زنان امت اسلامی، احادیث بیشتری روایت نموده است.

ابو سلمه رضی‌الله‌عنه می‌گوید: «کسی را داناتر از عائشه رضی‌الله‌عنها به سنت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم ندیدم». (صحيح مسلم 276)

محمود بن لبید رحمه‌الله می‌گوید: «همسران پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم احادیث را حفظ می‌نمودند؛ اما مانند عائشه و ام سلمه رضی‌الله‌عنهما هیچ یک نبوده‌اند». (الطبقات الكبرى لابن سعد 2/375)

ابن کثیر رحمه‌الله در وصف ایشان در حوزۀ روایت حدیث می‌نویسد: «هیج مرد و یا زنی بجز ابوهریره رضی‌الله‌عنه به اندازۀ عائشه رضی‌الله‌عنها حدیث روایت ننموده است». (الطبقات الكبرى لابن سعد 2/375)

ایشان به دقت و کندوکاو در روایتِ حدیث مشهور بودند. هرگاه حدیثِ را می‌شنید و در آن خطای حدیثی و یا هم ابهامی وجود داشت، فورا به تحقیق، تصحیح و تطابق آن با ادلۀ موثق می‌پرداخت.

راویان حدیث به تعداد (2210) روایت از ایشان نقل نموده‌اند؛ و در صحیحین (بخاری و مسلم) تعداد احادیث وی به عدد (299) می‌رسد. امام ذهبی رحمه‌الله در مورد این روایات (صحیحین) می‌گوید: «بخاری و مسلم در (174) حدیث متفق‌اند. و به تعداد (54) حدیث فقط در بخاری آمده و (69) حدیث هم تنها در مسلم روایت شده است». (البداية والنهاية 8/ 99)

روایات حضرت عائشه رضی‌الله‌عنها ابواب و مجالات مختلف را در بر می‌گیرد؛ از جمله: عقیده، عبادات، معاملات، جهاد، اخلاق، آداب، مناسبت‌ها و غیره. ایشان (مادر مؤمنان عائشه رضی‌الله‌عنها)؛ علی رغم مهارت در علوم مختلفۀ که ذکر گردید، در تفسیر قرآن کریم و قراءات آن نیز از داناترین افراد به شما می‌رود. عروه می‌گوید: «عالم تر به قرآن از عائشه رضی‌الله‌عنها ندیدم؛ زیرا وی همیشه با پیامبر هم‌کلام بود، هرآنچه در قرآن برایش مبهم بود، می‌پرسید، حفظ می‌نمود، تفسیر و تحلیل می‌کرد، و هرگز خسته و ملول نمی‌گردید». (سير أعلام النبلاء)

نويسنده: لقمان عبدالسلام

مترجم: عبد الرحمن رسولی