امام سیوطی، متفکر بی‌نظیر در تربیت (2)

روش او در تألیف و آموزش

امام سیوطی در نوشتن آثار خود از سبک منحصربه‌فردی برخوردار بود. او زمانی که از کسی ناراحت می‌شد، به جای مواجهۀ مستقیم، احساساتش را با قلم و کاغذ بیان می‌کرد. وی دربارۀ مواردی که دیگران با او مخالفت می‌کردند، می‌گفت: «اهل عصر من در پنجاه مسئله با من مخالفت کردند، پس برای هر مسئله، کتابی تألیف کردم که در آن حقایق را توضیح دادم.» بدین ترتیب، او تفکری تربیتی را در میان دانشجویان و آیندگان پایه‌گذاری کرد. او همچنین در ابتدای کتاب‌های خود روش و ایده‌ای را که در نوشتن دنبال می‌کرد، بیان می‌کرد تا خواننده از همان آغاز با رویکرد او آشنا شود. (5)

دیدگاه‌های او دربارۀ تربیت و آموزش

اندیشه امام سیوطی در تربیت اسلامی با توجه به نفس انسانی و ویژگی‌هایی چون تقوا، زهد، و پرهیزگاری متمایز بود. او نظرات تربیتی خود را بر مبنای مطالعه روان انسان و دغدغه‌هایی چون ترس و اضطراب، همراه با پایبندی کامل به کتاب و سنت بنا کرد. وی پژوهش‌هایی متناسب با شرایط جامعه‌اش ارائه داد و آداب‌العالم و آداب‌المتعلم را تدوین کرد. از دید او، معلم نقش مفسر، محدث، قاری و فقیه را ایفا می‌کند و باید ویژگی‌هایی چون اخلاص نیت، تواضع، دوری از تکبر، و صبر بر فهم کند دانشجویان را داشته باشد.

او همچنین آداب متعلم را شامل مواردی چون طلب علم برای رضای خدا، سکوت نیکو، پاکی دل، فروتنی، و احترام به معلم ذکر کرد. (6)

تربیت رفتاری

امام سیوطی تربیت رفتاری را به معنای اصلاح و ارتقای رفتار فرد در همه جنبه‌های روانی، اجتماعی، و اخلاقی می‌دانست. او بر آماده‌سازی صحیح انسان در ابعاد جسمی، عقلی، و اجتماعی تأکید داشت و میان نظریه و عمل تعادل برقرار می‌کرد. رفتار شخصی او نیز مطابق گفته‌هایش بود؛ او از قدرت و عطایای حاکمان دوری جست، از لذات دنیا چشم پوشید و زندگی زاهدانه‌ای داشت.

وی همچنین استفاده از روش ترغیب و ترهیب را در تربیت ضروری می‌دانست و آن را در اصلاح رفتار فردی و اجتماعی بسیار مؤثر می‌دید. (7)

اهداف آموزش

امام سیوطی رابطه بین آموزش دینی و تربیت را پیوندی ذاتی می‌دانست و اهداف خود را بر همین اساس تعیین کرد:

هدف دینی: غرس عقیده اسلامی در دل‌ها و اطاعت از فرمان‌های الهی، همراه با بندگی و پرهیز از نواهی. او تمام زندگی خود را وقف علوم اسلامی به‌ویژه قرآن و سنت کرد.

اصلاح اخلاق: با توجه به فسادهای رایج در دوران مملوکی، به‌ویژه در عصر خودش، به تقویت فضایل و اخلاق اسلامی دعوت می‌کرد.

پیوند علم با واقعیت: با در نظر گرفتن نیازها و مشکلات جامعه، فقه و اجتهاد را بر پایه مسائل واقعی جامعه بنا نهاد. او دانشمندان را به دو دسته «عالمان دنیا» و «عالمان آخرت» تقسیم کرد. (8)

جایگاه عقل

امام سیوطی عقل را ابزار ادراک و تمایز و نیز وسیله‌ای برای مکلف بودن انسان می‌دانست. او عقل را به دو معنا تعریف کرد: دعوت‌کننده به ایمان و ابزار ادراک و تمایز.

او همچنین سه نوع عقل را معرفی کرد:

عقل فطری: عقلی که انسان به‌طور طبیعی با آن متولد می‌شود و اساس تمایز و مسئولیت است.

عقل تأیید: عقلی که همراه با ایمان است و در انبیا و صدیقان دیده می‌شود.

عقل تجربی: عقلی که از تجربه‌ها و عبرت‌های دیگران حاصل می‌شود.

امام سیوطی تعریف عقل را مطابق قرآن و سنت ارائه کرد. او عاقل را کسی می‌دانست که نفس خود را از هوا و هوس بازمی‌دارد و فرمان‌های الهی را درک می‌کند. او بر تفکر در آیات الهی، تحقیق، و پرورش عقل تأکید داشت و تقلید کورکورانه را نکوهش می‌کرد. (9) این نگرش او را در مبارزه با عقب‌ماندگی‌های عصرش پیشگام ساخت.

منابع:

5ـ عصام الدين عبد الرءوف: مؤلفات السيوطي، بحوث ألقيت في القاهرة، 1976م، صـ 108- 114.

6ـ أحمد عبدالرحيم ربابعة: مرجع سابق، صـ69- 73.

7ـ داود الفاعوري: منهج السيوطي في إحياء الفكر الإسلامي، ندوة مؤتة، عام 1993م، صـ27.

8ـ أحمد عبدالرحيم ربابعة: مرجع سابق، صـ92- 96.

9ـ السيوطي: صون المنطق والكلام عن فني المنطق والكلام، مكتبة الخانجي للطباعة والنشر والتوزيع، القاهرة، 1998، صـ151، 181.