التزام یا استبدال

هر امتی در طول تاریخ، لحظه‌ای سرنوشت‌ساز دارد؛ لحظه‌ای که در آن بر سر یک دو راهی قرار می‌گیرد: یا راه نور و هدایت را ادامه می‌دهد، یا پشت می‌کند و روگردان می‌شود، و در نتیجه پیوندش با رسالت خود قطع می‌گردد و عوامل بقایش را از دست می‌دهد.
و در اینجاست که یک سنت بزرگ قرآنی آشکار می‌شود؛ سنتی که چهره‌ی عدالت الهی را در برخورد با امت‌ها ترسیم می‌کند: سنت استبدال (جایگزینی).
خداوند متعال می‌فرماید:
﴿وَإِن تَتَوَلَّوْا يَسْتَبْدِلْ قَوْمًا غَيْرَكُمْ ثُمَّ لَا يَكُونُوا أَمْثَالَكُمْ﴾ [محمد: 38]
«و اگر روی بگردانید، خداوند قومی دیگر را به جای شما می‌آورد، آنگاه آنان مانند شما نخواهند بود.»

این آیه‌ای است که درِ دل‌ها را می‌کوبد و غافلان را هشدار می‌دهد.
اما معنای آن چیست؟
و پیام آن به امت اسلام در زمان حاضر کدام است؟

معنای آیه و زمینه نزول آن:
این آیه در سوره محمد (صلى الله عليه وسلم) و در زمینه صحبت از انفاق در راه خدا و پشت‌کردن به طاعت خدا و رسولش آمده است.
خداوند مؤمنان را هشدار می‌دهد: اگر از جهاد، یا از اطاعت خدا روی بگردانید، و در امانت‌داری دین کوتاهی کنید، چیزی از خدا کم نمی‌شود، بلکه قوم دیگری را جایگزین شما می‌کند؛ قومی مطیع‌تر، مخلص‌تر، و پایبندتر به حق.
امام طبری در تفسیرش می‌گوید:
«و اگر از اطاعت او روی بگردانید و از فرمانش سر باز زنید، خدا شما را با کسانی بهتر و مطیع‌تر جایگزین می‌کند؛ کسانی که چون شما روی‌گردان و بی‌اعتنا نخواهند بود.»
تفسیر طبری، الجامع لأحکام القرآن
علامه سعدی نیز می‌نویسد:
«این آیه هشدار شدیدی است که خداوند به هیچ‌کس نیاز ندارد، و هیچ چیزی بر او دشوار نیست.»
تفسیر سعدی
سنت استبدال، سنتی همیشگی است
این آیه فقط تهدیدی برای یک نسل خاص نیست، بلکه سنتی دائمی است در تاریخ امت‌ها.
خداوند فرموده است:
﴿إِن يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ أَيُّهَا النَّاسُ وَيَأْتِ بِآخَرِينَ وَكَانَ اللَّهُ عَلَىٰ ذَٰلِكَ قَدِيرًا﴾ [النساء: 133]
«اگر بخواهد، ای مردم، شما را می‌برد و قومی دیگر می‌آورد، و خدا بر این کار تواناست.»
پس هرکس کوتاهی کند، یا از مسیر منحرف شود، در معرض جایگزین شدن قرار دارد.
مثال روشن آن قوم بنی‌اسرائیل است؛ قومی که امت برگزیده خداوند بودند، خدا به آنان نبوت، کتاب، و نعمت‌های فراوان داد.
اما وقتی دل‌هایشان سخت شد، عهد شکستند، و پیامبران را نافرمانی کردند، جایگزین شدند با امت اسلام که مشعل هدایت را بر دوش گرفت.
خداوند درباره‌ی بنی‌اسرائیل می‌فرماید:
﴿وَلَقَدْ آتَيْنَا بَنِي إِسْرَائِيلَ الْكِتَابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ وَرَزَقْنَاهُم مِّنَ الطَّيِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَى الْعَالَمِينَ﴾ [الجاثية: 16]،
«ما به بنی‌اسرائیل کتاب و فرمان و نبوت دادیم، از چیزهای پاکیزه روزیشان کردیم، و آنان را بر جهانیان برتری دادیم.»
(سوره جاثیه، آیه ۱۶)
ولی وقتی اعراض کردند، امانت به گروه دیگری واگذار شد.

در دنیای امروز که چالش‌ها پی‌درپی می‌آید و ملت‌ها بر سر رهبری جهان رقابت می‌کنند،
آیا درک کرده‌ایم که قدرت و تمکین، امری شرطی است نه ذاتی؟
هرکس درست کار کند، نیت پاکی داشته باشد، و عدالت را برپا دارد، رهبری را به دست می‌گیرد؛ حتی اگر از امت اسلامی نباشد.
چقدر سخن شیخ شعراوی (رحمه الله) در این‌باره صادق است:
«اگر مسلمانان در سطح اسلام نباشند، خداوند اسلام را—با دست غیرمسلمانان—یاری می‌کند.»
این آیه در را به سوی تأمل و بازگشت می‌گشاید، و ما را وامی‌دارد که بپرسیم:
آیا ما اسلام را به‌راستی در رفتار و ارزش‌هایمان نمایندگی می‌کنیم؟
یا اینکه به آستانه‌ی لحظه‌ی جایگزینی نزدیک شده‌ایم؟