تفسير سوره قريش
الحمدلله والصلاة والسلام علي رسول الله وعلي آله وصحبه أجمعين
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ
لِإِيلَٰفِ قُرَيۡشٍ (1) إِۦلَٰفِهِمۡ رِحۡلَةَ ٱلشِّتَآءِ وَٱلصَّيۡفِ (2) فَلۡيَعۡبُدُواْ رَبَّ هَٰذَا ٱلۡبَيۡتِ (3) ٱلَّذِيٓ أَطۡعَمَهُم مِّن جُوعٖ وَءَامَنَهُم مِّنۡ خَوۡفِۭ (4)
به نام خدا که رحمتش بی‌اندازه است و مهربانی‌اش همیشگی
لِإِيلَافِ قُرَيْشٍ ﴿١﴾
[خدا فیل سواران را هلاک کرد] تا قریش را [با یکدیگر و با مردم و با حرم امن] الفت دهد؛ (۱)
إِيلَافِهِمْ رِحْلَةَ الشِّتَاءِ وَالصَّيْفِ ﴿٢﴾
[و نیز] به سفرهای [تجارتی] زمستانی و [سفرهای تجارتی] تابستانی پیوند و انس دهد تا در آرامش و امنیت، امر معاششان را تأمین کنند.(۲)
فَلْيَعْبُدُوا رَبَّ هَٰذَا الْبَيْتِ ﴿٣﴾
پس باید پروردگار این خانه را بپرستند؛ (۳)
الَّذِي أَطْعَمَهُمْ مِنْ جُوعٍ وَآمَنَهُمْ مِنْ خَوْفٍ ﴿٤﴾
پروردگاری که آنان را از گرسنگی نجات داد، و از بیمی [که از دشمن داشتند] ایمنی شان بخشید. (۴)
معرفي سوره قریش
سوره مباركه قریش يكصد ششمين سوره قرآن کریم است ،دارای ۴ آیه، ۱۷ کلمه و ۷۶ حرف می‌باشد و درمكه مكرمه نازل گرديده.
این سوره در ترتیب نزول، بیست و نهمین سوره محسوب می‌شود و پس از سوره تین و پیش از سوره قارعه نازل شده است. که در ادامه سوره فیل آمده و ارتباطی عمیق با آن دارد. این سوره کوتاه اما پرمحتوا، به یکی از مهم‌ترین نعمت‌های الهی بر قریش، یعنی امنیت و رزق پایدار، اشاره می‌کند و آن‌ها را به شکرگزاری از طریق عبادت خداوند دعوت می‌نماید.
محتوای اصلی این سوره:
، یادآوری نعمت‌های خداوند بر قریش و تبیین مسئولیت آن‌ها در قبال این نعمت‌هاست. خداوند ابتدا انس و عادت قریش به سفرهای تجاری را یادآوری می‌کند و سپس آن‌ها را متوجه می‌سازد که امنیت و معیشت‌شان نتیجه لطف الهی است. بنابراین، شایسته است که تنها خداوند را که پروردگار کعبه است، عبادت کنند.
این سوره حاوی پیام‌های مهم توحیدی، اجتماعی و تربیتی است و نشان می‌دهد که نعمت‌های مادی نباید باعث غفلت از پروردگار شوند. همچنین بر نقش امنیت و اقتصاد در بندگی و رشد معنوی تأکید دارد و هشدار می‌دهد که عادت به نعمت‌ها و ناسپاسی، می‌تواند انسان را به گمراهی بکشاند.
امام طبری، ابن کثیر، فخر رازی، بغوی، و سیوطی، رابطه سوره قریش با سوره فیل زيبا بيان داشته است.
1. نعمت امنیت و بقای قریش
سوره فیل ماجرای نابودی سپاه ابرهه را بیان می‌کند که قصد داشت خانه کعبه را ویران کند، اما خداوند به‌طور معجزه‌آسا آنان را نابود کرد. این واقعه امنیت قریش را تضمین کرد، چراکه اگر ابرهه موفق می‌شد، جایگاه قریش و شهر مکه از بین می‌رفت.
در سوره قریش، خداوند به این امنیت اشاره کرده و قریش را به شکرگزاری از این نعمت دعوت می‌کند:
“ٱلَّذِىٓ أَطْعَمَهُم مِّن جُوعٍۢ وَءَامَنَهُم مِّنْ خَوْفٍۢ”
(همان کسی که آنان را از گرسنگی نجات داد و از ترس ایمن ساخت).
2. دلیل حفظ قریش و جایگاه مکه
سوره فیل نشان می‌دهد که خداوند به‌طور مستقیم از مکه و کعبه دفاع کرد.
اما چرا؟
سوره قریش پاسخ می‌دهد:
زیرا قریش حافظان کعبه بودند و خداوند برای حفظ کعبه، امنیت و رفاه آنان را تأمین کرد تا در سایه آن، عبادت خداوند در این شهر ادامه یابد.
3. وظیفه قریش در برابر این نعمت‌ها
در سوره فیل، خداوند بلا را از سر قریش دفع کرد، و در سوره قریش، خداوند به آنان یادآوری می‌کند که این لطف الهی را بیهوده ندانند، بلکه باید در برابر آن مسئولیت‌پذیر باشند:
“فَلْيَعْبُدُوا رَبَّ هَٰذَا ٱلْبَيْتِ”
(پس باید پروردگار این خانه را بپرستند).
توضیح مفردات سوره قریش بر اساس آرای علمای علم لغت (راغب، ابن منظور، فراهیدی)
1. إِيلاف (إيلاف قريش)
• راغب اصفهانی:
الإيلاف از ریشه ألف گرفته شده است که به معنای انس گرفتن و عادت کردن است. إيلاف در اینجا به معنای قرارداد و تعهدی است که باعث عادت و پیوستگی شده است.
• ابن منظور (لسان العرب):
إيلاف به معنای گردهم آمدن و انس گرفتن است. همچنین در زمینه تجاری به معنای بستن پیمان‌های امنیتی برای سفرهای تجاری آمده است.
• خلیل بن احمد فراهیدی (العین):
إيلاف به معنای آماده‌سازی و فراهم کردن شرایط است. قریش به سبب این ایلاف، سفرهایشان را به سهولت انجام می‌دادند.
2. قُرَيْش
• راغب:
قریش از تقرّش به معنای کسب و تجارت گرفته شده است. به این دلیل که قبیله قریش به تجارت مشهور بودند، این نام بر آنان نهاده شد.
• ابن منظور:
قریش نام یکی از قبایل عرب و منسوب به نَضر بن کنانة است. همچنین از ریشه قَرَشَ به معنای جست‌وجو و کسب مال آمده است.
• فراهیدی:
قریش به معنای قدرت و چیرگی نیز آمده است، زیرا آنان بر قبایل دیگر برتری داشتند.
3. رِحْلَة (رِحْلَةَ الشِّتَاءِ وَالصَّيْفِ)
• راغب:
رحلة از رَحَلَ به معنای حرکت کردن و سفر کردن است. در این آیه، به معنای سفرهای تجاری سالیانه قریش به یمن و شام است.
• ابن منظور:
رِحْلَة اشاره به سفر گروهی دارد که به قصد تجارت یا کار انجام شود.
• فراهیدی:
رحلة به معنای کوچ کردن موقت است که معمولاً برای تأمین معیشت انجام می‌شود.
4. الشِّتَاءِ وَالصَّيْفِ
• راغب:
الشتاء به معنای فصل سرما و الصيف به معنای فصل گرما است. قریش در زمستان به یمن می‌رفتند و در تابستان به شام.
• ابن منظور:
الشتاء به معنای فصل سرد و بارانی و الصيف به معنای فصل گرم و خشک است. این دو کلمه در اینجا کنایه از دو سفر تجاری قریش هستند.
• فراهیدی:
الصيف از ریشه صَيَفَ به معنای گرم شدن است و الشتاء از شَتَا به معنای بارش و سرما.
5. فَلْيَعْبُدُوا (فَلْيَعْبُدُوا رَبَّ هَٰذَا ٱلْبَيْتِ)
• راغب:
العبادة به معنای نهایت خشوع و خضوع است. عبادت حقیقی زمانی است که انسان از روی محبت و شناخت، خدا را بپرستد.
• ابن منظور:
عبَدَ یعنی خضوع و تسلیم کامل در برابر معبود. در اینجا امر به پرستش خداوند به دلیل نعمت‌هایش است.
• فراهیدی:
العبادة به معنای فروتنی همراه با تسلیم در برابر پروردگار است.
6. رَبَّ (رَبَّ هَٰذَا ٱلْبَيْتِ)
• راغب:
الرب به معنای مالک و مدبر است. خداوند، رب خانه کعبه است که همواره آن را حفظ کرده است.
• ابن منظور:
رب از ریشه رَبَبَ به معنای تربیت کردن و پرورش دادن آمده است. در اینجا به معنای پروردگار و صاحب حقیقی کعبه است.
• فراهیدی:
الرب یعنی کسی که امور را تنظیم و تدبیر می‌کند.
7. أَطْعَمَهُمْ (ٱلَّذِىٓ أَطْعَمَهُم مِّن جُوعٍۢ)
• راغب:
الإطعام به معنای فراهم کردن غذا برای رفع گرسنگی است.
• ابن منظور:
أطعمه یعنی به او غذا داد. در اینجا اشاره به تأمین روزی قریش از طریق تجارت دارد.
• فراهیدی:
الإطعام به معنای دادن خوراک و رفع نیاز غذایی است.
8. جُوعٍ (مِّن جُوعٍۢ)
• راغب:
الجوع به معنای کمبود غذا و احساس نیاز به خوراک است. در اینجا اشاره به سختی‌های دوران گذشته قریش دارد.
• ابن منظور:
الجوع یعنی نیاز شدید به غذا و احساس گرسنگی شدید.
• فراهیدی:
الجوع از جَوَعَ به معنای تهی شدن شکم و نیاز به غذا است.
9. آمَنَهُمْ (وَءَامَنَهُم مِّنْ خَوْفٍۢ)
• راغب:
الأمن به معنای رفع ترس و ایجاد آرامش است. خداوند امنیت را برای قریش فراهم کرد.
• ابن منظور:
آمنهم یعنی آن‌ها را از ترس و وحشت رهایی بخشید.
• فراهیدی:
الأمن یعنی در امان بودن از آسیب‌ها و تهدیدات.
10. خَوْفٍ (مِّنْ خَوْفٍۢ)
• راغب:
الخوف به معنای نگرانی از وقوع ضرر یا آسیب است.
• ابن منظور:
الخوف یعنی حالت عدم امنیت و وحشت از آینده.
• فراهیدی:
الخوف از خافَ به معنای ترس ناشی از ناآرامی و خطر است.
این اولین آیه از سوره قریش است که به یک مشکل زندگی روزمره می‌پردازد، یعنی عادت کردن به نعمت.
خداوند می‌فرماید: لِإِيلَافِ قُرَيْشٍ، یعنی به سبب انس گرفتن قریش و عادت کردنشان به برقرار بودن منافعشان و دو سفر تجاریشان در زمستان و تابستان، بی‌آنکه به واهب و بخشنده این نعمت‌ها و نگاهدارنده آن‌ها توجه کنند!
اهل قریش در گذشته به فقر، گرسنگی و زندگی ساده و ابتدایی عادت داشتند،
به‌حدی که اگر کسی در نهایت فقر قرار می‌گرفت، خانواده‌اش را به مکانی به نام الخباء می‌برد و در آنجا می‌ماندند تا همگی از گرسنگی بمیرند!
این رسم در دوران جاهلیت اعتفار نام داشت.
در این میان، خانواده بزرگی به نام بنی مخزوم در شرف مرگ از گرسنگی بودند. وقتی این خبر به هاشم بن عبد مناف، یکی از بزرگان و تاجران قریش، رسید، از وجود چنین فقر و جهلی در میان اهل مکه ناراحت شد.
او نزد مردم آمد و این رسم ناپسند را تغییر داد و به آن‌ها گفت:
شما عادتی را رواج داده‌اید که باعث ذلت و خواری شما در میان عرب شده است، درحالی‌که شما اهل خانه خدا هستید و دیگران تابع شما هستند!
سپس قبیله را به چند عشیره تقسیم کرد و به هر ثروتمند دستور داد که مال خود را با فقیران عشیره‌اش قسمت کند تا فقیر مانند غنی شود.
او همچنین به آنان اصول تجارت را آموخت و برایشان دو سفر تجاری در سال ترتیب داد:
سفر به شام و سفر به یمن.
در شام، تجارت میوه‌های تابستانی را به آنان آموزش داد و در یمن، تجارت محصولات کشاورزی را برای فصل زمستان.
این‌گونه، خیر شام و یمن به مکه رسید، وضع مردم بهتر شد و رسم اعتفار از بین رفت.
اما پس از مدتی، قریش به این نعمت‌ها عادت کردند و کفران نعمت آغاز شد، یعنی نعمت‌ها را دیگر به‌عنوان نعمت نمی‌دیدند و سپاسگزار آن‌ها نبودند!
وقتی قریش به نعمت‌های نازل‌شده از سوی خدا عادت کردند و آن‌ها را نادیده گرفتند، خداوند این فرمان الهی را نازل کرد:
فَلْيَعْبُدُوا رَبَّ هَٰذَا ٱلْبَيْتِ ٱلَّذِىٓ أَطْعَمَهُم مِّن جُوعٍۢ وَءَامَنَهُم مِّنْ خَوْفٍۢ
پس باید پروردگار این خانه را بپرستند؛ همان که آنان را از گرسنگی نجات داد و از ترس ایمن ساخت!
نعمت‌های خدا بر مردم بی‌شمارند. پس اگر به‌خاطر تمام نعمت‌هایش او را نمی‌پرستند، حداقل برای این یک نعمت آشکار، که بقای نعمت است، او را بپرستند!
او آنان را پس از گرسنگی سیر کرد و پس از ترس، امنیت بخشید!
پس عادت نکن که ناسپاس شوی، بلکه شکرگزار باش تا همواره در نعمت بمانی…
از نعمت‌های خدا خوشحال باش و آن‌ها را شکر کن، حتی اگر هزار بار تکرار شوند، زیرا دوام نعمت، خود یک نعمت است!
عادت به نعمت و ناسپاسی، نوعی ظلم و جحود (انکار) است…
پس همواره “الحمدلله” را بر زبان داشته باش و آن را از صمیم قلب و با رضایت بگو…
⁃ پیام‌های تربیتی سوره قریش
سوره قریش با بیان نعمت‌های الهی و وظیفه شکرگزاری، پیام‌های مهمی در حوزه تربیت فردی و اجتماعی دارد. برخی از مهم‌ترین پیام‌های تربیتی این سوره عبارت‌اند از:
⁃ 1. یادآوری و تأمل در نعمت‌های الهی
“إِيلافِ قُرَيْشٍ إِۦلَٰفِهِمْ رِحْلَةَ ٱلشِّتَآءِ وَٱلصَّيْفِ”
• خداوند به قریش یادآوری می‌کند که امنیت و رفاه اقتصادی‌شان به سبب لطف الهی است.
• پیام تربیتی:
• انسان نباید نعمت‌های مادی را امری بدیهی بداند، بلکه باید در آن‌ها تأمل کند و به منبع اصلی آن‌ها، یعنی خداوند، توجه داشته باشد.
• وقتی انسان نعمتی را مدام دریافت کند، ممکن است به آن عادت کند و آن را فراموش کند. این آیه ما را به تفکر و شکرگزاری دعوت می‌کند.
⁃ 2. وابستگی امنیت و معیشت به لطف خدا
“فَلْيَعْبُدُوا۟ رَبَّ هَٰذَا ٱلْبَيْتِ”
• خداوند امنیت و رفاه را به قریش داده است، اما انتظار دارد که در برابر آن عبادت و بندگی کنند.
• پیام تربیتی:
• معیشت و امنیت واقعی از سوی خداست، و هرگاه انسان آن را مستقل از خدا بداند، به بی‌راهه می‌رود.
• امنیت اقتصادی نباید باعث غفلت از ارزش‌های معنوی شود.
• جامعه‌ای که خداوند را شکر نکند، ممکن است نعمت‌هایش را از دست بدهد.
⁃ 3. عبادت، هدف اصلی زندگی انسان
“فَلْيَعْبُدُوا۟ رَبَّ هَٰذَا ٱلْبَيْتِ”
• خداوند پس از ذکر نعمت‌های خود، وظیفه اصلی قریش را بیان می‌کند: پرستش رب‌البیت (پروردگار کعبه).
• پیام تربیتی:
• انسان نباید فقط به دنبال تأمین معاش باشد، بلکه باید هدف اصلی زندگی خود را عبادت و بندگی خدا قرار دهد.
• زندگی مادی و تلاش برای تأمین نیازهای دنیوی باید در چارچوب عبودیت و بندگی باشد، نه مستقل از آن.
• عبادت، سپاسگزاری عملی از خداوند است.
⁃ 4. خطر عادت کردن به نعمت‌ها و ناسپاسی
“ٱلَّذِىٓ أَطْعَمَهُم مِّن جُوعٍۢ وَءَامَنَهُم مِّنْ خَوْفٍۢ”
• خداوند به قریش یادآوری می‌کند که قبلاً در گرسنگی و ترس بودند و اکنون در رفاه و امنیت‌اند.
• پیام تربیتی:
• انسان وقتی نعمتی را از ابتدا داشته باشد، ممکن است آن را نبیند و قدردان آن نباشد.
• امنیت و رزق، نعمت‌هایی هستند که اگر انسان شکرگزار آن‌ها نباشد، ممکن است از بین بروند.
• درک سختی‌های گذشته باعث افزایش شکرگزاری و توجه به نعمت‌های الهی می‌شود.
⁃ 5. رابطه امنیت و رزق با توحید
• خداوند امنیت و روزی را برای قریش فراهم کرده و در مقابل از آن‌ها عبادت و توحید را طلب می‌کند.
• پیام تربیتی:
• اگر جامعه‌ای از امنیت و رفاه برخوردار باشد اما توحید و ایمان نداشته باشد، این رفاه پایداری نخواهد داشت.
• رزق و امنیت از خداست، نه از تلاش انسان به‌تنهایی، بنابراین نباید به قدرت خود مغرور شد.
⁃ 6. مسئولیت اجتماعی در برابر نعمت‌ها
• قریش به سبب قرار گرفتن در مکه و حفظ کعبه، در رفاه و امنیت زندگی می‌کردند، اما مسئولیت اجتماعی آن‌ها چه بود؟
• پیام تربیتی:
• هر نعمتی که به فرد یا جامعه داده می‌شود، با مسئولیتی همراه است.
• رفاه و آسایش نباید موجب بی‌تفاوتی نسبت به بندگی خدا و کمک به دیگران شود.
پيام هاي عرفانی:
- نعمت‌ها نباید حجاب شوند، بلکه باید وسیله‌ای برای شناخت خدا باشند.
- سفرهای ظاهری و باطنی هر دو برای رشد معنوی ضروری‌اند.
- عبودیت و فانی شدن در خدا، هدف نهایی سالک است.
- امنیت حقیقی در معرفت و توحید است، نه در امکانات دنیوی.
- کعبه ظاهری مقدمه‌ای برای ساختن کعبه باطنی در قلب انسان است.
سوره قریش، دعوتی است به عرفان واقعی: شکرگزاری از نعمت‌های الهی، شناخت حق، و رسیدن به مقام عبودیت خالص
اللهم أرنا الحق حقا وارزقنا اتباعه وأرنا الباطل باطلا وارزقنا اجتنابه
عبدالسلام” عابد “
تركيه استنبول ٦/شوال المكرم١٤٤٦
پاسخ ها