«ولقد نعلم أنك يضيق صدرك…»

و قطعا مى‏دانيم كه سينه تو از آنچه مى‏گويند تنگ می‌شود.

خداوند متعال فرموده است:
﴿وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّكَ يَضِيقُ صَدْرُكَ بِمَا يَقُولُونَ * فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَكُنْ مِنَ السَّاجِدِينَ * وَاعْبُدْ رَبَّكَ حَتَّى يَأْتِيَكَ الْيَقِينُ﴾
و قطعا مى‏دانيم كه سينۀ تو از آنچه مى‏گويند تنگ می‌شود. پس با ستايش پروردگارت تسبيح گوى و از سجده‏كنندگان باش. و پروردگارت را پرستش كن تا اينكه مرگ تو فرا رسد. (الحجر: 97 – 99)
این آیات متبرک برای تسلی و دل‌جویی پیامبر ﷺ در برابر آزار و اذیت مشرکان و تمسخر آنها نازل شد. هدف این آیات حمایت، تایید و یاری پیامبر گرامی ﷺ است تا بتواند پیام الهی را بدون ترس از آسیب‌های مشرکان به وی، ابلاغ نماید.
دلجویی از پیامبر ﷺ به دلیل اذیت و آزار مشرکین
در تفسیر المنیر آمده است:
“الله متعال برای دلجویی و تسکین دل پیامبرش فرمود: ﴿وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّكَ يَضِيقُ صَدْرُكَ بِمَا يَقُولُونَ﴾
یعنی ای محمد! ما می‌دانیم که از استهزاء مشرکان و شرک آنها به تو، دل تو آزرده شده و احساس دل تنگی می‌کنی. اما این نباید تو را از ابلاغ رسالت الهی باز دارد. پس بر او توکل کن؛ زیرا او برای تو کافی است و تو را در برابر آنان یاری می‌دهد و تو باید برای رفع سینه‌تنگی و احساس غم و اندوه خود به سوی او روی آوری.”
به دنبال آن، خداوند می‌فرماید: ﴿فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَكُنْ مِنَ السَّاجِدِينَ * وَاعْبُدْ رَبَّكَ حَتَّى يَأْتِيَكَ الْيَقِينُ﴾
یعنی به ذکر الله سبحانه و تعالی، حمد و ستایش وی و ادای نماز، مداومت بورز تا زمانی‌که مرگ به سراغت بیاید. و مرگ به یقین تعبیر شده زیرا امری ثابت و متیقن است. دلیل این تعبیر، فرمایش الله تعالی در توصیف اهل دوزخ است: ﴿قالوا لم نك من المصلين * ولم نك نطعم المسكين * وكنا نخوض مع الخائضين * وكنا نكذب بيوم الدين * حتى أتانا اليقين﴾ (المدثر: 43-47)
“گويند از نمازگزاران نبوديم و بینوایان را غذا نمی‌دادیم و با فروروندگان در باطل همراه بودیم و روز جزا را تکذیب می‌کردیم تا آنکه مرگ به سراغ ما آمد.”
این آیات نشان می‌دهند که علاج دل‌تنگی و غم و اندوه، عباداتی مانند نماز، تسبیح، حمد و دعاء فراوان است.

عنایت ویژه خداوند متعال به پیامبر اکرم ﷺ
این آیات بیانگر عنایت ویژه‌ای است که پیامبر اکرم ﷺ از خداوند متعال دریافت کرده است. زیرا او را از هر آسیبی که ممکن بود به او برسد، وعده حفاظت داده و از هر موضوعی که باعث احساس غم و اندوه و اضطراب در وی می‌شد، مصون داشته است.
ابن عاشور رحمه الله می‌گوید: “الله متعال به پیامبرش ﷺ اطمینان داد که از احساس غم و اندوه پیامبرش به دلیل اذیت و آزار مشرکان و شرک و بهتان آنها به وی، آگاه است. سپس نبی خود را به استقامت فرمان داد و اصلاح امورش را به ذات باری سپرد و به همین دلیل جمله را با لام قسم و حرف تحقیق آغاز نمود: ﴿وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّكَ يَضِيقُ صَدْرُكَ بِمَا يَقُولُونَ﴾
این تاکید برای آن نیست که مخاطب در مورد اطلاع خداوند از امور شک داشته باشد، بلکه کنایه‌ای است از توجه باری تعالی و عنایت وی به پیامبرش ﷺ.”

تسبیح؛ درمان غم و اندوه
خداوند متعال به پیامبرش ﷺ دستور داد که به او پناه ببرد و به او تقرب جوید. پیامبر اکرم ﷺ از آنچه از آزار و اذیت‌ها و نیرنگ‌های مشرکان به او می‌رسید، پریشان و اندوهگین می‌شد و با دعا به پروردگار مهربان ارتباط برقرار می‌کرد.
امام طنطاوی در تفسیر الوسیط می‌گوید: “الله متعال به پیامبرش خطاب می‌کند که هرگاه به سبب گفته‌ها و طعنه‌های مشرکین برایت ضیق صدر (غم و اندوه فراوان) پیش آمد، به وسیله تسبیح و تحمید به سوی ما رجوع کن! و «سبحان الله والحمد لله» را به کثرت بخوان!”
برخی از علمای دین در مورد تسبیح «سبحان الله والحمد لله» گفته‌اند: این عبارات زیبا، دربرگیرنده ثناء و ستایش کامل برای پروردگار عالمیان است. زیرا کمال یک چیز به دو حالت است:
1. عاری بودن از رذائل و پاکی از آنچه در شأن آن نیست. و این معنی تسبیح است. (سبحان الله)
2. دارا بودن فضائل و موصوف بودن به صفات کمال. و این معنی حمد است. (والحمد لله)
پس تسبیح و ستایش با این تسبیح کامل می‌گردد. حدیث صحیح دیگری نیز این امر را تایید می‌کند:
پیامبر ﷺ فرمود: «كلمتان خفيفتان على اللسان، ثقيلتان في الميزان، حبيبتان إلى الرحمن: سبحان الله وبحمده، سبحان الله العظيم» (متفق علیه)
“دو کلمه‌ای که بر زبان آسان، در ترازوی میزان سنگین و نزد رحمان محبوب هستند: سبحان الله وبحمده، سبحان الله العظیم.”
مراد از «سجود» در آیه مبارکه ﴿… وَكُنْ مِنَ السَّاجِدِينَ﴾
نماز است. از روش تعبیر جزء از کل استفاده شده است. اگرچه سجده جزئی از نماز است، اما به دلیل بیان فضیلت سجده، الله متعال از آن به جای کلمه «صلاة» استفاده کرده است.
پیامبر اسلام ﷺ در باب فضیلت سجده فرمود: «أقرب ما يكون العبد من ربه وهو ساجد فأكثروا الدعاء» (رواه مسلم)
“بهترین حالتی که یک فرد، احساس تقرب بیشتری به پروردگارش می‌کند، حالت سجده است. پس در این حالت، دعا فراوان نمایید.”
پس بر هر مسلمان لازم است که هرگاه با مشکل یا ناخوشایندی روبرو شود، به سوی عباداتی مانند نماز، تسبیح، تحمید و سایر طاعات رجوع نماید.

مصادر:
1. التفسير المنير
2. التفسير الوسيط – مجمع البحوث
3. التحرير والتنوير
4. تفسير أضواء البيان
5. التفسير الوسيط للطنطاوي

نویسنده: ادریس أحمد
مترجم: عبدالرحمن رسولی