معرفی کتاب‌هاي سیرۀ نبوی برای اطفال
قبل از اینکه به اصل موضوع (معرفی کتاب‌های سیرۀ نبوی برای اطفال) بپردازیم؛ باید بدانیم که سیرت و زندگی پیامبر بزرگوار اسلام صلی‌الله‌علیه‌وسلم مملو از نمونه‌ها و صحنه‌هایی عملی از شخصیتی است که به تمامی احکام و ارزش‌های اسلامی و هر آنچه در زندگی یک فرد مسلمان باید مراعات شود، جامۀ عمل پوشانیده و الگوی حسنه می‌باشد. بناء در سیرت ایشان، دعوت به توحید و مبارزه با شرک و بت‌پرستی، موارد اخلاقی و قضایای اجتماعی به شکل کامل دیده می‌شود.
سیرت پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وسلم، از آغاز تا زمان حاضر به عنوان منبع غنی و حایز اهمیت در زندگی مسلمان قلم‌داد شده، و از این منبع زلال راه و رسم مردانگی، فداکاری، مهربانی، عطوفت و بذل و بخشش را می‌آموزند. زندگی آن‌حضرت صلی‌الله‌علیه‌وسلم برای کسی‌که می‌خواهد به عنوان یک: انسانِ نیکو و هدفمند، پدر نمونه، رهبر دلسوز و راهرو حق و حقیقت، عرض اندام نماید، الگوی تمام عیار است و گویا پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم قرآن زنده‌ایست که بر روی زمین راه می‌رود.
برای اینکه طفل مسلمان الگوی خویش را در اخلاق و سلوک انسانی و اسلامی بیابد، سیرت پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وسلم مسیر خویش را به سوی تک تک خانه‌های مسلمانان هموار نمود. پس در هر خانه‌ای کتاب، سخن و یا هم داستانی از سیرت یافت می‌شد. کتاب‌های متعددی در حوزۀ روایت سیرت پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وسلم به رشتۀ تحریر درآمده است، که هر یک دارای روش خاص و مناسب برای رشد شخصیت و ذهنیت یک طفل مسلمان است و این کتاب‌ها جنبه‌هایی از سیرت، که برای تربیت اخلاقی و اجتماعی اطفال تأثیر مستقیم دارد را در بردارند.
این مقاله صفحاتی چند، در برگیرندۀ ویژگی‌های کتب یاد شده، که همواره تلاش نمودند، دورۀ طفولیت فرزندان مسلمان را با سیرت نبوی صلی‌الله‌علیه‌وسلم همگام سازند، می‌باشد و نیز به میزان تأثیر این کتب بر تربیت اطفال در روزگار کنونی که هر لحظه‌اش تغییرات اجتماعی و سلوکی عمده‌ای را تجربه می‌کند، پرداخته است.
شیخ محمد غزالی پیش از این در بخش پایانی کتاب خود «فقه السیرة» یک حقیقت تربیتی بسیار مهم را بازگو کرده و می‌گوید: «شاید چنان پندارید که اگر تاریخ ولادت و رحلت پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وسلم را بدانید، سیرت نبوی را فهمیده‌اید؛ در حالی‌که درست نیست. شما زمانی سیرت نبوی صلی‌الله‌علیه‌وسلم را درک خواهید نموده، که قرآن کریم و سنت مطهره را مورد مطالعه قرار دهید!».
در حقیقت این گفتۀ شیخ غزالی، اشاره به نکتۀ مهمی دارد، و آن اینکه: تفاوت زیادی وجود دارد میان روایت کلی و عام از سیرت پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وسلم ـ که در کتبِ مؤلفین مخلتف، مانند ابن اسحاق و امثال آن بدان پرداخته شده و معمولا محدودۀ زمانی عام الفیل و اوضاع جهان عرب قبل از اسلام تا فتح مکه را به بحث گرفته‌اند ـ و روایت خاص (ویژه) از سیرت که به بیان شخصیت پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وسلم به لحاظ عملکردهای اخلاقی، اجتماعی، سیاسی و امثال آن پرداخته است.
1ـ سیرۀ نبوی صلی‌الله‌علیه‌وسلم به روایت تصویر (سيرة نبوية مصورة)
این کتاب سیرت که توسط نویسندگان هر یک؛ علی احمد لبن، عبد الحمید توفیق و احمد عبدالرازق تهیه شده و مرکز دار الآفاق در سال 2005م. آن را به چاپ رسانده است؛ روش جالب و پیشرفته‌ا‌ی دارد که به شکل حوار و گفتگوی تصویری طرح گردیده، و درک کودک را از زندگی‌نامۀ پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وسلم بالا می‌برد و در عین حال علاقه به خواندن سیرت را در کودکان میسر ساخته و ارزش هنری ادبیات کودک را به طور کلی بالا می‌برد؛ به ویژه در زمان معاصر که هنر ارتباطات به وسیلۀ کلمات/واژه‌ها جای خویش را به هنر ارتباط با استفاده از تصاویر و رسانه داده است.
نویسنده‌گان این کتاب سعی نموده‌اند تا رخدادهای سیرت نبوی را به صورت گفتگوهای ساده بیان نمایند. تمرکز ویژه در کتاب روی حوادث و رویدادهایی‌ست که در قالب هنر رسامی و تصویر قابل اظهار باشند؛ تا مطابقت میان قصه و تصاویر مناسب را خلق نمایند. بنابراین داستان سیرت از رویای عبدالمطلب ـ که در آن به حفر چاه زمزم امر می‌شود ـ آغاز شده و به داستان نذر وی برای خداوند در صورت داشتن ده فرزند ادامه اشاره می‌شود. و آغاز کتاب با این قصه، تقریبا بی‌سابقه بوده و در کتب دیگر به چشم نمی‌خورد، چراکه در اغلب داستان‌های سیرت، معمولا نویسنده‌گان از حادثۀ فیل (عام الفیل) به روایت سیرت می‌پردازند.
جالب این‌جاست که، حوادث سیرت در این کتاب به لحاظ تاریخی به صورت پی‌درپی و متصل بیان نشده و هنگامی که طفل بدون توجیه منطقی از رویدادی به رویداد دیگر منتقل شود، سردرگمی در ذهن او ایجاد می‌گردد. به‌طور مثال: در داستان شیرخوارگی پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وسلم طفل با این عبارت روبرو می‌شود: «کاروان زنان شیرده به مکه رسیدند» و بعد از آن نا امیدی حلیمۀ سعدیه که نتوانست طفل ثروتمندی را به شیردهی بگیرد را ذکر می‌کند، تا اینکه یکی برایش می‌گوید: «برو و یتیمی که نامش محمد است را به شیردهی بگیر!». چنان‌چه بیان شد طفل در این داستان با این عبارات کوچک و عاطفی روبرو شده، و از عباراتی مثل: «چرا مردم مکه اطفال‌شان را به صحرا نزد شیرده می‌فرستادند» و چرا خودشان اطفال‌شان را نگهداری نمی‌نمودند، و دیگر جزئیات موضوع، خبری نیست.
کتاب «السيرة النبوية المصورة للأطفال» از علی أحمد لبن، عبدالحميد توفيق و أحمد عبد الرازق
از نکات دیگر این کتاب این است که به قضایای شرک و بت‌پرستی در مکه و موجودیت بت‌ها در کعبه اشاره نشده، و گویا مردم مکۀ قبل از بعثت را مردمِ مسلمان تلقی می‌کند. خوانندۀ کتاب، وقتی با گفتۀ ورقه بن نوفل در حادثۀ نزول وحی که خطاب به حضرت محمد صلی‌الله‌علیه‌وسلم گفت: «به زودی قوم و قبیله‌ات تو را از مکه بیرون خواهند نمود» روبرو می‌شود، به حیرت می‌افتد، که چرا باید قوم و قبیله‌اش باید چنین کنند؟ و سبب این دشمنی آن در کتاب ذکر نگردیده است.
2ـ سیرت رسول صلی‌الله‌علیه‌وسلم برای اطفال (سيرة الرسول للأطفال: کتاب داستان يا کتاب آموزشی؟)
به نظر می‌رسد کتاب مذکور نوشتۀ شیخ محمود مصری، منتشرشدۀ مکتبۀ الصفا قاهره ـ سال 2010، دربرگیرندۀ رویدادهای مهم سیرت نبوی است؛ چنان‌که مؤلف در مقدمۀ کتاب، هدف خود را از به تحریر درآوردن کتابش، آشنائی کامل اطفال با سیرت محبوب قلب‌ها حضرت محمد صلی‌الله‌علیه‌وسلم بیان نموده است. وی می‌گوید: «سیرت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم فقط داستان محض نیست تا نسل به نسل روایت گردد؛ بلکه هدف سیرت، الگو و سر مشق قراردادن پیامبر گرامی اسلام صلی‌الله‌علیه‌وسلم در رفتار و گفتار است. و بدین هدف باید همه چیز را در مورد آن شخصیت بزرگوار بدانند».
مؤلف در این کتاب تلاش نموده، تا به عنوان یک داستان‌نویس ظاهر شده، و رویدادهای هیجان‌انگیز و پُرماجرا از سیرت را روایت کند؛ تا خوانندگان را به حیرت آورد. ولکن خیلی زود روش ساختاری فنی از قبل تعیین شدۀ مؤلف، به علت ثقل تفاصیل سیرت از هم پاشیده و واژگون شده است.
در این کتاب زمانی‌که خواننده در ابتدای هر فصل از آن قرار می‌گیرد، احساس می‌نماید که مؤلف تلاش نموده تا همۀ معلومات متعلق به رخدادهای سیرت نبوی را به وی تلقین نماید؛ بناء خود را ملزم می‌داند تا بعد از بیان هر واقعه، تمرکز لازم را نیز بر جزئیات موضوع داشته باشد. بطور مثال وقتی داستان ازدواج پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم با حضرت خدیجه رضی‌الله‌عنها ذکر می‌گردد، خواننده انتظار دارد تفاصیل بیشتری که مرتبط به آن است ـ مانند ازدواج های دیگر پیامبر و شناخت فرزندان ایشان ـ را بداند.
مؤلف در این کتاب سعی داشته تا اغلب رویدادهای سیرت را با استناد به آیات و احادیث بیان نماید. و احیاناً در مورد یک واقعه به ذکر حدیث به شکل اجمالی بسنده کرده و از توضیحات بیشتر ابا ورزیده است. بطور مثال: در مورد ورقه بن نوفل حدیثِ را از مادر مؤمنان حضرت عائشه رضی‌الله‌عنها ذکر نموده که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرمودند: «ورقه را دشنام ندهید؛ زیرا من جایگاه‌اش را در بهشت دیدم». و لی علت و شأن نزول این حدیث را بیان نمی‌کند و خواننده را در حیرت می‌افکند؛ زیرا که در باور خواننده ورقه بن نوفل پیامبر کسی است که در اوائل اسلام پبامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم را تأیید نموده و یاری رسانده است، پس به چه علت پبامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم چنین سخنی گفته‌اند؟!. آیا امکان دارد کسی ورقه بن نوفل را دشنام داده باشد؟!
کتاب «سيرة الرسول صلی‌الله‌عليه‌وسلم للأطفال» از محمود المصری
نویسنده احیانا خوانندگان خردسال خود را با عبارت «عزیزان دوست‌داشتنی‌ام» خطاب می‌کند و طوری وانمود می‌کند که قرار است «داستانی هیجان‌انگیز» را که با ادبیات کودکوکانه همخوانی داشته باشد تعریف کند.
این اثر سیرۀ پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم را به عنوان یک موضوع آموزشی روایت نموده، و نیازهای یادگیرنده را می‌تواند مرفوع سازد. از آنجا که هدف نویسنده، معرفی الگوی کامل زندگی برای اطفال از خلال سیرت پیامبر بزرگوار اسلام صلی‌الله‌علیه‌وسلم بوده و توقع می‌رفت که مؤلف رویدادهای مختلف سیرت را با شرح بیشتر (درس‌ها و اندرزها و دیگر مسایل لازمه)، بیان کند، اما باید گفت که دست‌یابی به این مهم با خصوصیت نوشتاری کتاب (مختص اطفال) میسر نیست. اما باید گفت که دعوت‌گران و نویسنده‌گان ملزم‌اند تا روشِ مناسب (مزج روش تعریفی ـ سنتی با روش کودکانه و هنرمندانه) در تألیف کتب سیرت برای اطفال را یافته و به تألیفات بپردازند؛ تا خدمت بیشتری به جامعۀ اسلامی صورت گیرد. و دکتور أحمد الشرباصی چه زیبا می‌گوید: «بر عالم دین و دعوت‌گر لازم است تا هنرمندی و بازیگری را بیازموزد، و بر هنرمند لازم است تا متدین باشد».
سیرت نبوی مخصوص کودکی و خردسالان
برای یک کودک هر داستانی یک تجربۀ معنادار است، و او را قادر می‌سازد تا بین شرایط شخصی خود و ارزش‌ها، و باورهایش، و نیز قهرمان داستان‌های مورد علاقه‌اش ارتباط برقرار کند. و این یک طرف قصه است. و از طرف دیگر احساسات و عواطف وی مانند شادی، غم، ترس، اضطراب و غیره در شخصیت آن تأثیر بسزایی دارد. تحقیقات روان‌شناسی کودک؛ سه عنصر مهم که ذهنیت طفل را تحت تأثیر قرارد می‌دهد را شناسی کرده است. و آن عناصر شامل:
- تمرکز داخلی/ درون‌گرایی (میدیتیشن)؛
- احساس وابستگی به یک چیز؛
- برانگیختن احساسات و عواطف وی؛
روی همین ملحوظ، سن پایین کودک، فرصت مناسب برای تربیت و ساخت ذهنیت ایده‌آل اطفال تلقی می‌شود. جزوه‌ها و بروشورهای رنگارنگ، ابزاری مناسب غرض نزدیک‌تر نمودن اطفال، نوجوانان و جوانان با سیرۀ پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم است، مشروط بر اینکه روش نوشتاری آسان و قابل فهم را داشته و با معیارهای روان‌شناسی کودک و نوجوان همخوانی داشته باشد.
- سیرت حبیب صلی الله علیه وسلم
این کتاب کوچک، که توسط جمیعت شیخ خطوی در کشور تونس تهیه گردیده، داستان‌های جالبی از سیرت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم و اخلاق والای آن حضرت با همسران، فرزندان، اصحاب و بقیۀ مردم؛ را روایت می‌کند.
این کتاب موجز داری 70 صفحه بوده، و نویسنده در آن به معرفی پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم و همسران ایشان، روایت مهم‌ترین رویدادها در دعوت، اخلاق و شمائل و تعامل پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم با گروه‌ها و طیف‌های مختلف جامعه پرداخته است. و همچنان کتاب متذکره تمرینات جالب و جذاب و رنگ‌آمیزی‌شده برای اطفال، همراه سوالات تربیتی و اجتماعی با جوابات مربوطه را دارد.
کتاب «سيرة الحبيب صلی‌الله‌عليه‌وسلم»، آماده شده توسط: جمعيت شيخ الخطوی
در این کتاب تمرکز روی حوادث تاریخی سیرت نبوده، بلکه بیشتر بعد ارزشی و تربیتی اطفال مدنظر نویسنده بوده است. امروزه زیر چتر ادبیات کودکان، داستان‌ها، حکایات و کارتون‌های متنوعی که هدف شان قهرمان‌سازی و الگوسازی در ذهن اطفال است در کنار بازی های کمپیوتری و برنامه های الکترونیکی وجود دارد. و تأثیرات چشم‌گیری بر رفتارو سلوک اجتماعی اطفال و دیدگاه آنان نسبت به جهان و ماحول شان از خود به‌جای گذاشته است؛ بناء بر دعوت‌گران و اصلاح‌گران لازم است تا از این دریچه وارد شده تلاش نمایند، الگوه های حسنه را به نسل آینده معرفی کنند، و بذر اخلاق، مهربانی، عطوفت، انسانیت، تقوی، حیاء، شجاعت، تلاش و دیگر اخلاقیات نیکو را با تأسی از داستان‌های سیرت پیامبر اسلام و صحابه و بزرگان دین، در دل‌های شان بکارند. و چه زیبا امام احمد بن حنبل می‌فرماید: «چقدر مردم به قصه‌گوی صادق نیاز دارند!».
نويسنده: حميد بن خيبش
مترجم: عبدالرحمن رسولی
پاسخ ها