روزى حلال… سازندگیِ جامعه و رهایی از آتش جهنم

روزى حلال تأثیر بزرگی بر قلب، تزکیه نفس و تربیت آن دارد، زیرا تعالیم اسلام بر وجوب جستجوی روزی حلال و پرهیز از حرام برای مسلمانان تأکید کرده است تا در امان بمانند و از عذاب الهی نجات یابند. خداوند متعال می‌فرماید:«يَا أَيُّهَا النَّاسُ كُلُوا مِمَّا فِي الْأَرْضِ حَلَالًا طَيِّبًا وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ» (بقره:168) «ای مردم از آنچه در زمین است؛ حلال و پاکیزه را بخورید، و از گامهای شیطان پیروی نکنید ، چرا که او دشمن آشکار شماست.»

پس کسب روزی و طلب معاش امری است که شریعت بر آن تأکید کرده است. خداوند روز را برای معاش قرار داد و برای مردم در آن راه‌های بسیاری فراهم نمود. آنان را به تلاش و پیمودن گوشه‌های زمین امر کرد تا از روزی او بهره‌مند شوند. بلکه خداوند متعال میان مجاهدان در راه خود و کسانی که در زمین او به دنبال فضل و روزی می‌گردند، به دلیل بزرگی این عمل، پیوند داده است. خداوند متعال می‌فرماید:«وَآخَرُونَ يَضْرِبُونَ فِي الْأَرْضِ يَبْتَغُونَ مِن فَضْلِ اللَّهِ وَآخَرُونَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ» (مزمل:20) «و گروهی (دیگر) برای بدست‌آوردن فضل و نعمت الله در زمین سفر می‌کنند، و گروهی (نیز) در راه الله جهاد می‌کنند.»

مبانی شرعی

 تعالیم اسلام و تربیت قرآنی بر آن است که مسلمان به دنبال کسب روزی حلال باشد. در قرآن کریم نیز دستوراتی الهی وجود دارد که مسلمان (و غیر مسلمان) را به جستجوی روزی حلال در عرصه‌های کسب و کار تشویق می‌کند، تا جامعه به درستی و عدالت پا بر جا بماند و مسلمان از عذاب الهی نجات یابد. خداوند متعال می‌فرماید: «يَا أَيُّهَا النَّاسُ كُلُوا مِمَّا فِي الْأَرْضِ حَلَالًا طَيِّبًا وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ» (بقره:168) «ای مردم از آنچه در زمین است؛ حلال و پاکیزه را بخورید، و از گام‌های شیطان پیروی نکنید، چرا که او دشمن آشکار شماست.»

«وَكُلُوا مِمَّا رَزَقَكُمُ اللَّهُ حَلَالًا طَيِّبًا» (مائده:88) «و از چیزهای حلال (و) پاکیزه‌ای که خداوند به شما روزی داده است؛ بخورید.»

«فَكُلُوا مِمَّا رَزَقَكُمُ اللَّهُ حَلَالًا طَيِّبًا» (نحل:114) «پس از چیزهای حلال (و) پاکیزه‌ای که خداوند به شما روزی داده است؛ بخورید.»

«قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا خَالِصَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ» (اعراف:32) «بگو: چه کسی لباس (وزينت‌های) را که خدا برای بندگانش پديد آورده وروزی‌های پاکيزه را حرام کرده است؟!. بگو: اين (چيزها) در زندگی دنيا، برای کسانی است که ايمان آورده‌اند، (اگر چه کافران نيز از آنها بهره‌مند می‌شوند، اما) روز قيامت خاص (برای مومنان) خواهد بود.»

«فَإِذَا قُضِيَتِ الصَّلَاةُ فَانْتَشِرُوا فِي الْأَرْضِ وَابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ» (جمعه:10) «پس هنگامی که نماز پایان یافت، (برای کسب رزق و روزی) در زمین پراکنده شوید، و از فضل الله طلب کنید.»

از ابوهریره رضی‌الله‌عنه روایت شده است که رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرمودند: «اینکه یکی از شما هیزمی بر پشت خود بگذارد و آن را بفروشد، بهتر است از اینکه از کسی درخواست کند، چه به او بدهد یا ندهد.» (روایت بخاری).

و پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرمودند: «زمانی بر مردم می‌آید که شخص اهمیتی نمی‌دهد که روزی خود را از حلال گرفته یا از حرام.» (روایت بخاری).

و ایشان ـ صلی‌الله‌علیه‌وسلم ـ فرمودند: «ای کعب بن عجره! هیچ گوشتی که از حرام رشد کرده باشد، شایسته‌تر به آتش جهنم نیست.» (روایت ترمذی).

و فرمودند: «شخصی که در سفری طولانی، ژولیده و خاک‌آلود است و دست به سوی آسمان بلند می‌کند و می‌گوید: ای پروردگار، ای پروردگار، در حالی که خوراک او حرام، پوشاک او حرام و با حرام تغذیه شده است، پس چگونه دعایش مستجاب می‌شود؟» (روایت مسلم).

مبانی شرعی در این زمینه اهمیت بسیاری دارد، زیرا تأثیرات آن بر فرد و جامعه با یکدیگر پیوند خورده است.

سلف صالح و جستجوی روزی حلال

شیخ عبدالله بن ناصر السلمی، عضو هیئت علمی معهد عالی القضاء در بخش فقه مقارن، دانشگاه اسلامی محمد بن سعود، گفته است: «سلف این امت، از جمله صحابه پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم و کسانی که بعد از آنان آمدند، از خوردن مال حرام به شدت می‌ترسیدند.»

عمر بن خطاب رضی‌الله‌عنه می‌گوید: «ما از نُه دهم حلال دوری می‌کردیم از ترس اینکه در حرام نیفتیم.»

بخاری رحمه‌الله روایت کرده است که غلام ابو بکر صدیق رضی‌الله‌عنه برای او غذایی آورد و او آن را خورد. پس از آنکه مقداری از غذا در شکم او جای گرفت، غلام گفت: «ای ابوبکر! از من نپرسیدی که این غذا از کجا آمده است؟» ابوبکر رضی‌الله‌عنه از خوردن باز ایستاد. غلام گفت: «در زمان جاهلیت برای کسی پیش‌گویی کردم و او در یکی از کوچه‌های مدینه مرا ملاقات کرد و این چیزی که می‌بینی را به من داد.» ابوبکر رضی‌الله‌عنه انگشت خود را در دهانش گذاشت و هر چه خورده بود را بیرون آورد. سپس گفت: «قسم به خدا، اگر چیزی که خورده بودم بیرون نمی‌آمد مگر با بیرون رفتن روحم، آن را بیرون می‌آوردم.»

همچنین روایت شده است که زنی از سلف این امت، وقتی شوهرش برای کسب روزی از خانه خارج می‌شد، لباس او را می‌گرفت و به او می‌گفت: «ای عبدالله، در مورد ما از خدا بترس! قسم به خدا، ما بر گرسنگی صبر می‌کنیم ولی بر آتش جهنم صبر نمی‌کنیم.» (1)

اهمیت کسب حلال

آنچه نزد خداوند متعال به عنوان روزی حلال است، تنها با اطاعت از خداوند قابل دستیابی است؛ و آنچه نزد خداست، تنها از طریق فرمانبرداری او حاصل می‌شود. کسی که رشوه می‌گیرد، ربا می‌خورد یا به مردم ظلم می‌کند، به دنبال کسب روزی از راه معصیت خداوند است و از راه‌های مشروع خدا استفاده نمی‌کند.

از حذیفه رضی‌الله‌عنه روایت شده است که رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرمودند: «روح‌القدس در قلبم دمید که هیچ نفسی نمی‌میرد تا زمانی که روزی و عمر خود را به طور کامل دریافت کند. پس از خدا بترسید و در طلب روزی میانه‌رو باشید. و مبادا که تأخیر در رسیدن روزی شما را وادار به جستجوی آن از طریق گناهان کند، زیرا آنچه نزد خداست تنها با اطاعت او حاصل می‌شود.» (روایت مسند بزار).

در کتاب “الکلم الطیب” آمده است که جستجوی روزی حلال، پرهیز از حرام و اجتناب از شبهات در زندگی مسلمان اهمیت بسیاری دارد. زیرا مشروعیت راه و روش او در دنیا و سرنوشت او در آخرت به این موضوع بستگی دارد. و این امر نمایانگر فرمان‌برداری از دستورات خداوند و پیامبرش و پرهیز از آنچه خدا و رسولش نهی کرده‌اند، است. (2)

تربیت نسل جوان

پدران و مادران باید از همان کودکی به تربیت فرزندان خود توجه کنند و مفاهیم حلال و حرام را در دل‌های آنها نهادینه سازند. تحری روزی حلال نیازمند روش‌هایی در تربیت و قانع کردن است؛ از جمله اینکه به فرزندان یادآوری شود که هر شخص دو فرشته دارد که هر آنچه می‌گوید و انجام می‌دهد را ثبت می‌کنند: «مَا يَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلَّا لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ» (ق:18). «هيچ سخنى را بر زبان نمى‌آورد، جز اينكه مراقبى آماده نزد اوست.»

همچنین استفاده از تقویت‌کننده‌های مادی و معنوی که فرزندان به آن علاقه دارند، در تربیت آنها بر اساس مفاهیم تحری حلال و حرام در روزی مؤثر است. به عنوان مثال، می‌توان گفت: خداوند تمام مال‌ها را حلال کرده به جز مال ربا، مال رشوه یا مال دزدی؛ و همه این‌ها یا به دیگران آسیب می‌رسانند یا به خود شخص ضرر می‌زنند. همچنین باید مفاهیمی را در دل فرزندان کاشت که خداوند متعال چیزی را حرام نکرده است مگر به سبب رحمتی که نسبت به انسان‌ها دارد و برای حفظ سلامت، مال و زندگی آنها. (3)

اهمیت تربیت اقتصادی اسلامی نسل جوان از دیدگاه دکتر مفتی محمود فهد مهیدات، متخصص اقتصاد و بانکداری اسلامی در دانشگاه یرموک و اداره افتاء عمومی اردن:

1ـ توسعه نظارت درونی و تقوا: از سنین کودکی، نظارت درونی و ترس از خداوند متعال و بیم از حسابرسی در آخرت را در کودک ایجاد می‌کند. این موضوع باعث می‌شود که او به حلال پایبند باشد و از حرام دوری کند.

2ـ آگاهی از مالکیت خداوند بر مال: به فرزندان آموزش می‌دهد که مال حقیقتاً متعلق به خداست و ما به عنوان جانشینان او بر روی زمین به آن دسترسی داریم.

3ـ شناخت ارزش سرمایه: درک این موضوع که سرمایه وسیله‌ای است برای رسیدن به اهداف والای تربیتی و نه یک هدف در خود. سرمایه وسیله‌ای برای سازندگی و اصلاح جهان و ایفای نقش جانشینی خداوند در این زمینه است.

4ـ آمادگی برای مسئولیت‌های آینده: کودک امروز، تاجر یا کارآفرین فردا، و همچنین زن خانه‌دار و همسری است که در آینده اقتصاد خانواده را مدیریت می‌کند. لذا، تربیت بر اساس اصول حلال و حرام به آن‌ها کمک می‌کند تا در زمان مسئولیت به‌درستی عمل کنند.

5ـ پرورش نسل اقتصادی کامل: تربیت اقتصادی اسلامی، نسلی پرورش می‌دهد که قادر است پول را به دست آورد، سرمایه‌گذاری کند و در چارچوب کامل احکام الهی خرج کند.

6ـ ترجیح مصلحت عمومی بر منافع شخصی: از سنین کودکی به فرزندان آموزش می‌دهد که ترجیح مصلحت عمومی بر منافع شخصی اساس تصمیم‌گیری‌ها است. این به معنای حمایت از منافع دیگران و جلوگیری از ضرر رساندن به آن‌ها است، مانند جلوگیری از کسب درآمد از طریق روش‌هایی که به جامعه آسیب می‌زند، مانند احتکار کالاها و اعمال مشابه که به افراد و جامعه ضرر می‌رساند. (4)

فواید روزی حلال

یکی از سخنان لقمان حکیم در تربیت و نهادینه کردن جستجوی حلال در دل پسرش این بود: «ای پسرم، با کسب روزی حلال از فقر خود را حفظ کن، زیرا هیچ‌کس فقیر نشده مگر اینکه به سه ویژگی مبتلا شده است: ضعف در دین، ضعف در عقل و از دست دادن بزرگواری.» این نوع تربیت سبب اصلاح نفس، تعادل جامعه و ثبات اجتماعی می‌شود.

محمد بن حسن المریخی (دکتری در علم حدیث، امام و خطیب و عضو هیئت مدیرۀ قطر الخیریه) می‌گوید: «در طلب درآمد حلال و اصلاح دارایی‌ها، سلامت دین، حفظ آبرو، زیبایی چهره، و مقام عزت نهفته است. از بزرگ‌ترین ثمرات ایمان: پاکی قلب، پاکدستی و سلامت زبان است، و پاکان برای پاکان و پاکیزگان برای پاکیزگان هستند.»

بنابراین، طلب و جستجوی حلال واجب و لازم است، چرا که «قدم‌های بنده‌ای در روز قیامت از جای خود تکان نمی‌خورد تا از او درباره مالش سؤال شود: از کجا به دست آورد و در چه چیزی خرج کرد؟» (صحیح ترمذی).

خوردن مال حرام بینش را کور می‌کند، دین را ضعیف می‌سازد و قلب را سخت می‌کند. همچنین اندیشه را تیره می‌سازد، اعضای بدن را از انجام عبادات بازمی‌دارد، فرد را گرفتار دام‌های دنیا و مشکلات آن می‌کند، دعا را از بین می‌برد، و خداوند تنها از اهل تقوا می‌پذیرد. دارایی‌های حرام آثار بسیار منفی بر فرد و جامعه دارد؛ برکت‌ها را می‌گیرد، بیماری‌ها شیوع پیدا می‌کند، و بلاها نازل می‌شوند. این موارد شامل بحران‌های مالی سخت، بیکاری گسترده، ظلم‌ها و کینه‌توزی‌ها است.

نمونه‌ای تربیتی از یک زن ساده مصری به نام “ام سید” از روستای ناهیا در جیزه وجود دارد که نشان می‌دهد چگونه او در خورد و خوراک خود به دنبال حلال بود. این نمونه تربیتی باید به بزرگ و کوچک آموزش داده شود. او با ساده‌دلی و تربیت خوب خود در مورد حلال و حرام، گفت: «آیا این مال حلال است؟ زیرا من با آن سختی نکشیده‌ام.» این نمونه از تربیت و دقت او می‌تواند درسی برای همه باشد. (می‌توانید مکالمه کامل را از طریق این لینک مشاهده کنید: https://bit.ly/3esbk4i)

 در نهایت، تلاش برای کسب روزی از نظر شرع امری مطلوب است، اما برخی افراد تنها به دنبال کسب سریع هستند بدون اینکه به روش‌های آن توجه کنند، زیرا این امر به هدف نهایی و مطلوب آنها تبدیل شده است. وقتی که روزی آنها به تأخیر می‌افتد، به دلیل این رویکرد، ممکن است به سراغ کسب آن از طریق معصیت خدا بروند؛ مانند دزدی، رشوه‌گیری، فریبکاری، رباخواری، تقلب، احتکار و غیره. همه این‌ها منجر به فساد و فروپاشی خانواده‌ها و جوامع خواهد شد.

بنابراین، لازم است که علما و مربیان به طور جدی در نهادینه کردن دقت در حلال و حرام در کسب درآمد در دل‌های مردم تلاش کنند و از این طریق به آنان کمک کنند تا عفت و پاکی دست را در خود پرورش دهند و از هر طریق ممکن از آنها حمایت کنند تا این صفات در آنها محقق شود.

منابع:

1ـ عبد الله بن ناصر السلمي: الرزق الحلال وآثاره، https://bit.ly/2RWpX8h

2ـ الترغيب في طلب الحلال: https://bit.ly/32LXtQI

3ـ تربية الأبناء على حب الحلال وبغض الحرام: 1 سبتمبر 2020، https://bit.ly/3vdWp4s

4ـ محمود فهد مهيدات: التربية الاقتصادية الإسلامية ودورها في إقامة سلوك النشء على كسب الحلال وترك الحرام وأثره في تكوين الأسرة المسلمة، 13 يوليو 2017، https://bit.ly/3enoz6g

5ـ محمد بن حسن المريخي: تحري الكسب الحلال، 21 مايو 2017، https://bit.ly/32Ld8A0

منبع: وب سایت منتدی الاسلامی العالمی للتربیة

ترجمه: خیرالله محمدی