خراسان .. تاريخِ دانش و تمدن

خراسان واژه‌ای مرکب است که از دو بخش تشکیل شده: «خور» به معنی خورشید و «اسان» به معنی درخشان. این منطقۀ بزرگ، بخشی از دولت اسلامی بود و از سمت عراق تا مرزهای هند امتداد داشت. همچنین، مناطقی چون طخارستان، غزنه، سیستان و کرمان در اطراف مرزهای آن قرار داشتند. مهم‌ترین شهرهای خراسان عبارت بودند از: نیشابور، هرات، مرو، بلخ، طالقان، نسا، ابیورد و سرخس. امروزه این منطقه، میان بخش شرقی ایران (نیشابور)، شمال افغانستان (هرات و بلخ) و ترکمنستان (مرو) تقسیم شده است.

فتح خراسان

فتح خراسان یکی از بزرگ‌ترین فتوحات خلیفه عمر بن خطاب (رضی الله عنه) در سرزمین‌های فارس به شمار می‌آید. پس از نبرد نهاوند در سال 21 هجری/643 میلادی که نبردی سرنوشت‌ساز بود و در آن مسلمانان پیروزی قاطعی بر ایرانیان به دست آوردند – نبردی که مسلمانان آن را «فتح‌الفتوح» نامیدند – خلیفۀ مسلمانان، عمر بن خطاب (رضی الله عنه)، بر اساس نظر احنف بن قیس (رضی الله عنه)، تصمیم گرفت لشکر اسلام را به سراسر سرزمین فارس گسیل کند. او هفت فرمانده را مأمور فتح تمامی سرزمین فارس کرد و برای هر یک از آنها پرچمی اختصاص داد.

نکتۀ جالب توجه این است که تمامی عملیات فتح خراسان، در مقایسه با نبردهای بزرگی همچون بویب، قادسیه، جلولاء و نهاوند، شامل نبردهایی کوچک‌تر بود. دلیل این امر این بود که مسلمانان در آن نبردهای پیشین، قدرت نظامی و میدان‌داری امپراتوری فروپاشیدۀ فارس را از میان برداشته بودند.

فتح کرمان به دست سهیل بن عدی انصاری خزرجی صورت گرفت، و سیستان به دست عمرو بن عاصم تمیمی فتح شد. همچنین، مکران (در پاکستان امروزی) توسط حکم بن عمرو تغلبی گشوده شد. خراسان نیز به رهبری احنف بن قیس (رضی الله عنه) در حدود سال‌های 22 و 23 هجری فتح شد. فتح کامل خراسان در دوران خلافت عثمان بن عفان (رضی الله عنه) در سال 31 هجری، با کشته شدن یزدگرد سوم، آخرین پادشاه ساسانی، به پایان رسید.

جنبش علمی در خراسان

فتوحات سرزمین خراسان شاهد حضور بسیاری از صحابه و تابعین بود که برخی از آنان این سرزمین را برای اقامت برگزیدند و تا پایان عمر در آن سکونت داشتند. حاکم نقل می‌کند: «در خراسان از صحابه سکونت گزیدند و در همان‌جا درگذشتند: بریده بن حصیب اسلمی در مرو دفن شد، ابو برزه اسلمی، حکم بن عمرو غفاری، عبدالله بن خازم اسلمی که در نیشابور دفن شده، و قثم بن عباس که مدفون در سمرقند است.»

سکونت یکی از صحابه یا یکی از بزرگان تابعین در هر یک از این شهرها به معنای گسترش علم در آنجا و ترویج سنت پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله وسلم) بود. با گذر زمان، زندگی فکری در این شهرها شکوفا شد و به مراکز علمی مهمی تبدیل گردید که طالبان حدیث به آنها مراجعه می‌کردند.

از مهم‌ترین این مراکز می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1ـ دینور: شهری از نواحی جبال نزدیک به قرمیسین (کرمانشاه کنونی) بود. ویرانه‌های شهر دینور در حدود بیست و پنج مایلی (هر میل برابر با 1.6 کیلومتر) غرب کنکوآر (شهری در ایران) و حدود شصت مایلی جنوب شهر سحنه قرار دارد. این شهر پایگاه قدیمی منطقه کردستان فارس به شمار می‌رفت که در شمال غربی ایران امروزی واقع شده است. دینور منسوب به گروه زیادی از اهل ادب، حدیث و علوم است، از جمله: محمد بن عبدالعزیز، ابومحمد بن قتیبه دینوری، عبدالله بن وهب ابومحمد دینوری حافظ، و ابوحنیفه دینوری که به‌عنوان گیاه‌شناس و تاریخ‌نگار شهرت دارد.

2ـ همدان: (با فتح هاء و ذال معجم و پایان نون) شهری است که فاصلۀ آن تا رَی شصت فرسخ (هر فرسخ برابر با 6 کیلومتر) می‌باشد. این شهر به‌عنوان مرکز سنت شناخته می‌شود و از سال 200 هجری قمری به بعد، دانشمندان برجسته‌ای در آن حضور یافته و فعالیت‌های علمی داشته‌اند.

3ـ قزوین: (با فتح قاف، سکون زاء، کسر واو، یای مثناه تحتانی ساکن و پایان نون)، شهری مشهور است که فاصله آن تا رَی بیست و هفت فرسخ (حدود 162 کیلومتر) است. قزوین امروزه در حدود صد مایلی شمال غرب تهران قرار دارد و در دامنه کوه‌های بزرگ واقع شده است. این شهر خاستگاه شمار زیادی از عالمان و اندیشمندان بوده است که از میان آنها می‌توان به محمد بن سعد بن سابق رازی قزوینی، طنافسی، عمرو بن رافع، و ابن ماجه اشاره کرد، به‌علاوه افراد بسیاری دیگر که در علوم و معارف شهره بوده‌اند.

4ـ جرجان: (با ضم جیم و پایان نون) شهری بزرگ و مشهور است که میان طبرستان و خراسان قرار دارد. این شهر امروزه به نام گرگان شناخته می‌شود و در جنوب شرقی دریای خزر، در انتهای خط آهن متصل به تهران، امتداد دارد. جرجان زادگاه شمار زیادی از اهل ادب، عالمان، فقیهان و محدثان بوده است که تأثیر بسیاری در علوم و فرهنگ اسلامی داشته‌اند.

5ـ نیشابور: (با فتح اول)، شهری بزرگ با فضائل فراوان است که معدن فضل و دانش و خاستگاه عالمان برجسته بوده است. این شهر که امروزه نیز به نام نیشابور شناخته می‌شود، در جنوب مشهد و در فاصله 125 کیلومتری آن قرار دارد. نیشابور زادگاه شمار بسیاری از امامان علم بوده و به «دار السنة والعوالي» مشهور است. از جمله برجستگان این شهر می‌توان به ابراهیم بن طهمان، حفص بن عبدالله، یحیی بن یحیی و اسحاق بن راهویه اشاره کرد.

6ـ طوس: شهری در خراسان است که فاصله آن تا نیشابور حدود ده فرسخ می‌باشد. این شهر امروزه به صورت یک روستای کوچک و پرجمعیت درآمده و در شمال غرب مشهد و در فاصله 20 کیلومتری از آن، در کنار رود هرات واقع شده است. مشهد، شهری ایرانی و مشهور است که امام هشتم شیعیان، علی بن موسی الرضا (ت: 202 هجری) در آن دفن شده است، و قبر خلیفه هارون الرشید (ت: 193 هجری) نیز در کنار آن قرار دارد. طوس زادگاه بسیاری از عالمان و فقیهان بزرگ بوده است که از جمله آنان می‌توان به محمد بن اسلم طوسی و اصحاب وی اشاره کرد.

7ـ هرات: (با فتح هاء) شهری بزرگ و مشهور از جمله شهرهای اصلی خراسان است. امروزه هرات یکی از شهرهای معروف افغانستان به شمار می‌آید و در کنار رود هریرود قرار دارد. از جمله امامان و عالمان بزرگ هرات می‌توان به عبدالله بن واقد و فضل بن عبدالله هروی اشاره کرد.

8ـ  مرو: مرو که به مرو شاهجان نیز معروف است، بزرگ‌ترین و مشهورترین شهر خراسان و مرکز آن به شمار می‌آید. فاصله آن تا نیشابور حدود هفتاد فرسخ است و امروزه در خاک ترکمنستان قرار دارد. مرو یکی از شهرهایی است که بسیاری از شخصیت‌های برجسته علمی و دینی از آن برخاستند، به‌طوری که هیچ‌کدام از شهرهای دیگر چنین تعداد زیادی از علما و بزرگان را به خود ندیده‌اند. از جمله شخصیت‌های برجسته مرو می‌توان به بریده بن حصیب، صحابی پیامبر اسلام (صلى الله عليه وسلم)، تعدادی از صحابه، سپس عبدالله بن بریده، یحیی بن یعمر، و گروهی از تابعین اشاره کرد. همچنین، ابن مبارک، سفیان و امام احمد از دیگر چهره‌های علمی مرو بودند.

9ـ بلخ: شهری مشهور در خراسان و یکی از مهم‌ترین، بهترین، و پربارترین شهرهای آن است. این شهر در کنار نهر معروف به نام خود قرار دارد و در غرب شهر مزار شریف، که به گفته برخی قبر خلیفه علی بن ابی‌طالب (رضی الله عنه) در آنجا واقع است (که این ادعا به‌طور قطعی نادرست است)، در فاصله حدود صد کیلومتری از آن قرار دارد. از شخصیت‌های برجسته بلخ می‌توان به محمد بن علی بن طرخان بن عبدالله ابو بکر البلخی البیکندی اشاره کرد که حافظ حدیث و صاحب تألیفات ارزشمند بود و در سال 278 هجری درگذشت. همچنین الحسن بن شجاع حافظ و دیگران از اهالی این شهر بودند. بلخ در حال حاضر یکی از شهرهای مهم افغانستان به شمار می‌رود.

10ـ بخارا: (با ضم باء) یکی از بزرگ‌ترین و معتبرترین شهرهای ماوراء النهر است. این شهر به‌عنوان مرکز علمی مهمی شناخته می‌شود و بسیاری از امامان و عالمان مسلمان در زمینه‌های مختلف از آن برخاسته‌اند، از جمله المسندی و بخاری. امروزه بخارا در جمهوری ازبکستان قرار دارد و هنوز هم به عنوان یکی از مراکز فرهنگی و علمی مهم در این منطقه شناخته می‌شود.

11ـ سمرقند: (با فتح اول و دوم) شهری معروف و مشهور است که از سال 1871 میلادی به‌عنوان یک شهر روسی جدید در غرب سمرقند تأسیس شد و از طریق راه‌آهن به شبکه حمل و نقل ماوراء دریای خزر متصل گردید. این شهر به گروه زیادی از عالمان و بزرگان نسبت داده می‌شود، از جمله ابو عبدالله بن عبد الرحمن دارمی و محمد بن نصر مروزی که در علوم مختلف شهرت داشته‌اند.

12ـ  شاش (شوش): (با شین معجم) شهری است که به گروهی از راویان و فصحای معروف نسبت داده می‌شود. این شهر در ماوراء النهر واقع شده و آخرین منطقه از بلاد اسلام است که در آن حدیث جمع‌آوری می‌شده است. امروزه این شهر به نام‌های تاشکند یا طشقند شناخته می‌شود و پایتخت ازبکستان است. از شخصیت‌های برجسته این شهر می‌توان به حسن بن حاجب و هیثم بن کلیب اشاره کرد.

13ـ فریاب: (با کسر اول و سکون دوم و یای مثناه تحتانی و پایان باء موحده) شهری از نواحی بلخ بود. خرابه‌های این شهر امروزه با نام خیراباد شناخته می‌شود که در آن یک قلعه قدیمی احاطه شده با تپه‌هایی از آجر وجود دارد. فریاب در قرون وسطی یکی از مهم‌ترین شهرهای منطقه جوزجان به شمار می‌رفت، و جوزجان امروزه یکی از شهرهای مشهور در افغانستان است.

از این شهر گروهی از علمای بزرگ برخاستند که از جمله آن‌ها می‌توان به محمد بن یوسف فریابی صاحب کتاب‌های ثوری و قاضی جعفر بن محمد فریابی صاحب تألیفات متعدد اشاره کرد. فریاب در سال 226 هجری به‌عنوان محلی برای سمع حدیث شناخته شده است.

14ـ خوارزم: (با ضمه اول و فتحه دوم و الف مسترقه) شهری بزرگ است که امروزه در جمهوری ازبکستان واقع شده و نزدیک به دریاچه خوارزم قرار دارد که امروزه به نام دریای آرال شناخته می‌شود. شخصیت‌های برجسته‌ای از این شهر برخاسته‌اند که شمار زیادی از آنان قابل احصاء نیستند. از جمله این شخصیت‌ها می‌توان به داوود بن رشید و ابو الفضل خوارزمی اشاره کرد که در سال 239 هجری درگذشت.

15ـ شیراز: (با کسر شین و پایان زای) شهری بزرگ، مشهور و معروف است که به‌عنوان مرکز استان فارس شناخته می‌شود. این شهر در حال حاضر در جنوب اصفهان واقع است. شیراز زادگاه بسیاری از علمای برجسته در زمینه‌های مختلف علمی بوده است. از جمله محدثان معروف این شهر می‌توان به حسن بن عثمان بن حماد بن حسان قاضی شیرازی اشاره کرد که در سال 272 هجری درگذشت.

16ـ اصفهان: (که برخی همزه‌ی اول آن را می‌زنند و برخی دیگر آن را می‌شکنند) شهری بزرگ و مشهور است که یکی از معروف‌ترین و معتبرترین شهرهای ایران به شمار می‌رود. این شهر مهد بسیاری از علمای بزرگ و امامان در رشته‌های مختلف علمی بوده است. از ویژگی‌های خاص اصفهان، طول عمر اهالی آن است که به همراه علاقه‌ فراوان‌شان به شنیدن حدیث، موجب شده تعداد زیادی از حافظان و راویان حدیث در این شهر به‌وجود آیند. این شهر به‌طور خاص در زمینه‌های علمی و خصوصاً در علو الاسناد شهرت دارد.

نویسنده: دکتر راغب سرجان

ترجمه: عبدالناصر امینی