جایگاه محیط زیست در اسلام
انسانِ قرن بیست‌ویک، به شکل فاجعه‌باری محیط زیست خود را لطمه زده است؛ آن‌هم به وسیلۀ سوءِ استفاده از منابع حیاتی، از قبیل اسراف در استفاده از منابع حیاتی، کوتاهی در رعایت نظافت خود و ماحول، حرص برای به‌دست‌آوردن سرمایه از طریق فروش و تولید سیگار و دخانیات، تولید اسلحه در کارخانه‌جات بزرگ، و تخریب جنگلات.
محیط زیست، به عنوان یک علم خاص در جهان کنونی مطرح است؛ و تلاش می‌شود در آن به قضایای محیط زیستی پرداخته و نیز آلوده‌گی‌های محیط زیستی شناسایی و برای علاج آن چاره‌یی اندیشه شود. در کنار آن مؤسسات، کنفرانس‌های بین المللی، و امثال آن، به شکل علمی و عملی برای حفاظت محیط زیست تأسیس و برگزار گردیده‌اند.
هدف این مقاله، این بوده است، که موقف ادیان به شکل عموم، و اسلام به شکل خاص در مورد محیط زیست چه می‌باشد؟
بعد از بررسی موضوع در متون اسلامی دریافتم که؛ شریعت اسلامی برای حمایت از محیط زیست سالم، حساب ویژه‌یی باز کرده است. شریعت اسلام با احکامات شامل و همه‌جانبۀ خویش، حفاظت از محیط زیست و رعایت شاخصه‌های آن را جزء صفات جدا‌ناپذیر یک مسلمان دانسته، فرهنگ رعایت نظافت خود و ماحولش را، و ترحم‌نمودن به محیط زیست و منابع حیاتی زنده‌گی را در چهارچوب رعایت احکامات شریعت اسلامی در این خصوص، و استفادة به جا و درست از منابع حیاتی، درس داده است؛ چه بسا برای شخص سوء استفاده‌‌کننده از محیط زیست، مجازات مناسب دنیوی و اُخروی را پیش‌بینی نموده است.
مقدمه
موضوع محیط زیست و درک اهمیت آن، یک موضوعی وسیع و گسترده‌است، که از عقیده و باور یک انسان مسلمان سرچشمه می‌گیرد؛ زیرا وی باورمند به وجود الله متعال، آن ذاتی است که آورندۀ این محیط ماحول (آسمان و زمین) است می‌باشد.
انسان به عنوان خلیفه و امین در این محیط، زیست نموده و از محیط تأثیر می‌پذیرد و گاهی محیط ماحول است، که از انسان متأثر می‌گردد، و این مرتبط به طرز تعامل انسان با محیط است، که اگر تعامل با آن بر اساس احکامات و دستورهای شریعت الهی باشد _که پیروان خویش را به نیکی و مهربانی با طعبیت امر می‌نماید _ طبیعتاً محیط زیست از این انسان جز نیکی و خیر را به دست نخواهد آورد و از شر وی در امان خواهد بود؛ ولی اگر تعامل آن با طبیعت خلاف اساسات و دستورهای الهی باشد، چیزی جز ظلم و ستم بر طبیعت را به بار نخواهد آورد.
معنای لغوی و اصطلاحی
محیط زیست، ترکیبی از دوکلمه «محیط» و «زیست» است، که هرکدام به تنهایی دارای معنا هستند؛ و اینک بدان اشاره می‌شود:
محیط: در لغت به معنای احاطه‌کننده است؛ چنانکه در لغت‌نامۀ دهخدا می‌نویسد: «محیط، مقابل محاط، اسم فاعل از احاطه به معنی فراگیرنده، دربرگیرنده و احاطه‌کننده می باشد» (http://www.vajehyab.com/dehkhoda تاریخ سایت: 9/4/1399 لغت نامه دهخدا).
زیست: اسم مصدر از زیستن، به معنی حیات، زنده‌گی، زیستن و زنده‌گانی می‌باشد (عمید؛ 1369: 748).
در نزد دانش‌مندان (اسلامی و غیر اسلامی) برای محیط زیست تعاریف متعددی وجود دارد. دکتر یوسف قرضاوی می‌گوید: «محیط زیست _جدا از تعریف لغوی و اصطلاحی _ عبارت از محیطی است که انسان در آن زنده‌گی می‌کند، و بعد از سفرهای فراوان و دوری از آن، به سوی آن باز می‌گردد، و چه بخواهد یا نخواهد، آن محیط جای اصلی و مأوای همیشه‌گی می‌باشد» (2001 م: 12).
دکتر یوسف بن ابراهیم در تعریف محیط زیست می‌گوید: «هي كل مايحيط بالإنسان من جماد مثل: السماوات والأرض والجبال والوديان والبحار والتربة وماء وهواء و غازات، ومايحيط بالإنسان من حيوان و أنعام وطيور ونبات وورود وخضرة / محیط زیست، عبارت از هر آن‌چه که انسان را احاطه نموده است، از جمادات مانندِ آسمان و زمین، کوه‌ها، وادی‌ها، دریاها، خاک، آب و هوا، گازات؛ و آن‌چه از حیوانات است؛ مانند چهارپایان، پرنده‌گان و از نباتات و گل‌ها و سبزه‌ها می‌باشد (السلوم؛ 1425 هـ ق: 2).
طبق این تعریف، محیط زیست مجموعه عوامل زیستی و محیطی می‌باشد، که بر زنده‌گی تأثیر می‌گذارد.
آلوده‌گی در محیط زیست
تعریف آلوده‌گی: آلوده‌گی عبارت است از وجود هر نوع ماده‌یی که تغییری در خصوصیات عناصر محیط زیست وارد نموده و اثر نامطلوب بر محیط زیست داشته باشد (بصیرت؛ 1394: 36).
اسباب آلوده‌کنندۀ محیط زیست
- انسان: انسان به عنوان اشرف مخلوقات بر روی زمین، گاهی اوقات متأسفانه جایگاه خود را فراموش نموده و دست به اعمال مخرب و خلاف انسانی و طبیعی می‌زند، محیط زیست را آلوده می‌سازد، درختان را قطع می‌نماید، هوا را آلوده می‌سازد، گازهای سمی را پخش می‌کند و … .
- انکشاف صنایع: رشد و انکشاف صنعت و کارخانههای صنعتی باعث شده، که آب، هوا، خاک و سایر عناصر محیط زیست آلوده شوند؛ زیرا استفادۀ نادرست از مواد سوخت غیر معیاری و انتشار دود و گازات، هوا را آلوده می‌سازد (همان: 39).
یکی از بزرگ‌ترین عوامل آلوده‌گی در کشور ما، قطع و سوزاندن درختان به منظور تهیۀ ذغال و هیزم، قطع درختان برای تأمین مصالح صنعتی، ساختمانی و گسترش کارخانه‌ها می‌باشد.
- پیش‌رفت تکنالوژی: موضوع آلوده‌گی‌های فرکانسی، به وسیلۀ آنتن‌های شبکه‌های مخابراتی و امثال آن امر انکار‌ناپذیر است، و بدون شک تأثیرات ناگواری بر اعصاب، روان و صحت افراد داشته است، که جبران‌ناپذیر هستند.
حمایت محیط زیست در اسلام
اسلام بیان‌کنندۀ روشی برای زنده‌گی است، که دیدگاه جامعی نسبت به هستی، حیات انسان و روابط بین آنها دارد. انسان به منزلۀ جزئی از هستی، که هر یک از عناصرش مکمل سایر اجزای مجموعۀ هستی است. ارتباط ویژه‌یی از نظر بهره‌برداری و توسعه با سایر عناصر طبیعت دارد. حکمت الهی مقدر کرده است، که انسان وارث زمین شود؛ بنابر‌این، انسان علاوه بر این‌که جزئی از جهان هستی است، مجری دستور الهی در جهان نیز است و آن دستور عبارت از اعمار و آبادانی زمین است، و انسان مسلمان خود را در جهان مسؤول دانسته و خدمت به خلق الله را افتخار می‌داند و جهان را به عدل اسلام متوجه ساخته، مظلوم را یاری می‌دهد، و خلق مسلمانیت و نظافت و طهارت اسلام را به همه معرفی می‌کند و از آلوده‌گی‌ها و نجاست‌ها و از هر آن‌چه که مضر صحت و روان انسان‌ها بیزار است و برای از بین‌بردن آن تلاش می‌نماید؛ پس حفاظت از محیط زیست در کشورهای اسلامی از پشت‌وانة دینی نیز برخوردار است؛ زیرا متون مختلف دینی به اهمیت محیط زیست، آب و تنوع گیاهی و حیاتی اشاره می‌کند.
راه‌کارهای اسلامی حفاظت از محیط زیست
این راه‌کار‌ها عبارت از همان احکامی هستند، که از مصادر و اصول اسلامی استنباط شده‌اند؛ تا این‌که مسلمانان را در‌بارۀ چه‌گونه‌گی تعامل با ماحول شان و نیز تلاش برای داشتن محیط زیست سالم راه‌نمایی نموده و متوجه سازد.
- راه‌کارهای کلی : دین اسلام، حفظ سلامت بشر را مورد توجه قرار داده است، و اصول و ارزش‌ها را در جهت محافظت عناصر اساسی محیط زیست وضع نموده و وظایف یک شهروند مسلمان در برابر آن مطرح نموده است.
_ پیام‌بر اسلام ﷺ می‌فرمایند: «المسلم من سلم المسلمون من لسانه و يده / مسلمان کسی است، که مسلمانان از ضرر دست و زبانش در سلامنت باشند (صحیح‌البخاري؛ 1422: حدیث 6484).
_ الله تعالي به هم‌یاری در کارهای نیک و عام‌المنفعه امر نموده و از عدوان و تجاوز و حق تلفی باز می‌دارد؛ آن‌جا که می‌فرماید:
«…وَتَعَاوَنُواْ عَلَى الْبرِّ وَالتَّقْوَى وَلاَ تَعَاوَنُواْ عَلَى الإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُواْ اللّهَ إِنَّ اللّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ / در راه نيكي و پرهيزگاري هم‌ديگر را ياري و پشتي‌باني نمایيد، و هم‌ديگر را در راه تجاوز و ستم‌كاري ياري و پشتي‌باني مكنيد. از خدا بترسيد. بي‌گمان خداوند داراي مجازات شديدي است» (مائده: آیة 2).
به همين منوال، آیات و احادیث زیادی در مورد حفظ زنده‌گی مسالمت‌آمیز بشر و عدم تعرض و تعدی به جان و حقوق دیگران وجود دارند.
اسلام به نیکی و احسان با همه چیز امر می‌کند. پیام‌بر اسلام ﷺ فرمودند: «إن الله كتب الإحسان عل كل شئ / الله تعالی احسان در هر چیز را لازم دانسته است» (صحيح مسلم؛ 1402 هـ ق: حدیث 5167)، که محیط زیست نیز جزئی از آن است و باید به آن توجه شود.
از دیدگاه اسلام، نجات نسل بشر از نابودی و حفظ حیات شان، ثواب بزرگی دارد. حفاظت از محیط زیست، رعایت بهداشت محیط زیست و جلوگیری از آلوده‌گی آن، اقدام بزرگی است در جهت آسایش زنده‌گی انسان‌ها و نجات بشر از نابودی تدریجی. الله متعال در قرآن کریم می‌فرماید: «مِنْ أَجْلِ ذَلِكَ كَتَبْنَا عَلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ أَنَّهُ مَن قَتَلَ نَفْساً بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِي الأَرْضِ فَكَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِيعاً وَمَنْ أَحْيَاهَا فَكَأَنَّمَا أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعاً… / به همين جهت بر بني اسرائيل مقرّر داشتيم، كه ( متجاوز كشته شود؛ چرا كه) هركس انساني را بدون ارتكاب قتل، يا فساد در زمين بكشد، چنان است كه گویي همة انسان‌ها را كشته است، و هركس انساني را از مرگ رهایي بخشد، چنان است كه گویي همة مردم را زنده كرده است؛ (زيرا فرد نمايندة جمع و عضوي از اعضای جامعه است)» (مائده: آیة 32).
- راه‌کارهای طبیعی: در اسلام، بر علاوه از بیان کلیات متذکره، بر موضوعات خاص طبیعی نیز تأکید شده است. مانندِ حفاظت از آب، حفاظت از پاکیزه‌گی هوا، حفاظت خاک و رعایت سرسبزی.
حفاظت آب و رعایت پاکیزه‌گی آن
در آیات و احادیث و نیز در تاریخ تمدن اسلامی روایات و واقعات متعددی که به اهمیت آب در زنده‌گی و دستور به رعایت پاکیزه‌گی آن دلالت دارند، وجود دارد؛ و اینک به برخی از آنان اشاره می‌شود:
الله مهربان می‌فرماید: «وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاء كُلَّ شَيْءٍ حَيٍّ / و هرچيز زنده‌یی را (اعم از انسان و حيوان و گياه) از آب آفريده‌ايم» (أنبياء: آیة30).
در حدیث آمده است: «إن الله طيب يحب الطيب نظيف يحب النظافة / الله پاک است و پاکی را دوست می‌دارد. نظیف است و نظافت را دوست دارد» (سنن الترمذي؛ 1395 هـ ق: حدیث 2799).
آب، به عنوان يكي از مظاهر طبیعت، که باید از آلوده‌گی‌ها مصون بماند، مورد توجه اسلام قرار گرفته است. پیام‌بر بزرگ اسلام ﷺ فرمودند: «لايبولن أحدكم في مستحمه ثم يغتسل فيه / هیچ‌یک از شما نباید در حمامی که در آن غسل می‌کند، بول نماید» (مسند إمام أحمد حنبل؛ 1410 هـ ق: حدیث 20569).
توجه خاص به سرسبزی در اسلام
الله متعال می‌فرماید: أَوَلَمْ يَرَوْا أَنَّا نَسُوقُ الْمَاء إِلَى الْأَرْضِ الْجُرُزِ فَنُخْرِجُ بِهِ زَرْعاً تَأْكُلُ مِنْهُ أَنْعَامُهُمْ وَأَنفُسُهُمْ أَفَلَا يُبْصِرُونَ / آيا نمي‌بينند كه ما آب را (در لابه‌لاي ابرها و بر پشت بادها) به سوي سرزمين‌هاي خشك و برهوت مي‌رانيم و به‌وسيلة آن كشت‌زارها مي‌رويانيم، كه از آن هم چارپايانشان مي‌خورند، و هم خودشان تغذيه مي‌نمايند ؟ آيا نمي‌بينند ؟ (سجده: آیة 27).
در حدیث آمده است: مَا مِنْ مُسْلِمٍ يَغْرِسُ غَرْسًا أَوْ يَزْرَعُ زَرْعًا فَيَأْكُلُ مِنْهُ طَيْرٌ أَوْ إِنْسَانٌ أَوْ بَهِيمَةٌ إِلاَّ كَانَ لَهُ بِهِ صَدَقَةٌ / هر مسلمانى كه درختى را بكارد و يا زمينى را كشت كند، هر پرنده و حيوان و انسانى كه از ثمر آن بخورد، خداوند آن را به عنوان صدقه و احسان برايش محسوب مى‌نمايد (صحیح البخاری؛ 1422 هـ ق: 2320).
- راه‌کارهای سلوکی:
رعایت نظافت بدنی و خود درمانی
اسلام به رعایت بهداشت و نظافت توجه قابل توجه منظور داشته است؛ و خیلی از عبادات مانندِ نماز، حج و امثال آن بدون پاکیزه‌گی بدن و لباس قابل انجام نیستند.
الله پاک می‌فرماید: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ فاغْسِلُواْ وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُواْ بِرُؤُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَينِ وَإِن كُنتُمْ جُنُباً فَاطَّهَّرُواْ… / اي مؤمنان! هنگامي‌كه براي نماز بپاخاستيد (و وضو نداشتيد)، صورت‌ها و دست‌هاي خود را هم‌راه با آرنج‌ها بشویيد، و سرهاي خود (همه يا قسمتي از آنها) را مسح كنيد، و پاهاي خود را هم‌راه با قوزك‌هاي آنها بشویيد؛ و اگر جنب بوديد (و خواستيد نماز بخوانيد، همه بدن) خود را بشویيد (مائده: آیة 6).
و در حدیث آمده است: «خَمْسٌ مِنَ الْفِطْرَةِ: الِاسْتِحْدَادُ، وَالْخِتَانُ، وَقَصُّ الشَّارِبِ، وَنَتْفُ الْإِبْطِ، وَتَقْلِيمُ الْأَظْفَارِ / پنج خصلت است که از فطرت به شمار مي‌رود، ختنه‌کردن و استفاده‌کردن از تيغ _ براي تراشيدن موي زير ناف _، کوتاه نمودن سبيل (بروت)، کندن موي زير بغل و گرفتن ناخن‌ها» (صحیح البخاری؛ 1422 ه ق: حدیث 5889).
طب وقایه‌وی با فروعات آن در آموزه‌‌های اسلامی
و اینک به برخی از موارد آن اشاره می‌شود: دستورات اسلامی مربوط به سلامت و نظافت محیط زیست؛ مانند نظافت بدن، دندان‌ها، ناخن‌ها، موی‌ها، نظافت لباس، نظافت خوراکی‌ها و نوشیدنی‌ها و امثال آن؛
دستورهای اسلامی در مورد (قرنطین) یا حجر صحی، که غرض جلوگیری از امراض ساری صادر شده‌اند. مانند این‌که افراد دارای مرض ساری باید به جای جداگانه برده شوند، عدم اجازۀ ورود افراد سالم به شهر طاعون یا ویروس‌زده، عدم فرار از شهر طاعون‌زده غرض جلوگیری از شیوع آن به ساحات دیگر، تعقیم دست‌ها قبل از وارد‌شدن نزد مریض و بعد از خارج‌شدن از نزد آن و … (بصیرت؛ 1394: 24)؛
دستورهایی در مورد تغذیة سالم و دوری از غذا‌های حرام و مضر، مانند حرام‌بودن گوشت خوک، و نیز تنظیم استفادۀ غذا، مانند حرمتِ اسراف و کراهیت پُرخوری؛
توجه به صحت جنسی در دستورهای اسلامی، مانند تحریم زنا، لواط و امثال آن؛
توجه به صحت عقلی، مانند تحریم شراب غرض حفظ عقل؛
توجه به صحت روانی؛ مانندِ دستور به ایمان به الله متعال، ایمان به قدر، توصیه به صبر، عدم جواز یأس و نا امیدی؛
توجه به کارهای بدنی، مانند تشویق به ورزش آب‌بازی، اسب‌سواری و … .
محافظت و نگه‌داشت از ثروت حیوانی
در روایات زیادی امر به نیکی بر حیوانات و استفادة درست از آنان شده است (مراجعه شود: بصیرت؛ 1394: 25 الی 28).
رعایت نظافت و آداب راه
در دستورهای اسلامی به پاک‌سازی راه‌ها از نجاست‌ها و اشیای آزار‌دهنده امر شده است؛ از آن جمله:
در حدیث آمده است: «إماطة الآذي عن الطريق صدقة / دور‌نمودن اشیای آزار‌دهنده از سر راه صدقه است (سنن أبی داوود؛ 1430 هـ ق: حدیث 5241).
تمدن اسلامی و محیط زیست
به گفتۀ تاریخ‌نویسان غیر اسلامی، مانندِ گوستاولوبون، یکی از خصوصیات شهر‌هایی‌که در زمان خلافت عباسی ساخته می‌شد: داشتن فضای سبز و درختان زیاد بوده است.
در خاتمه؛
شریعت اسلامی، با ویژه‌گی همه‌جانبه و شمولی‌بودن احکامات خود، حفاظت و رعایت حقوق محیط زیست را با میکانیزم‌هایی هم‌چون تشویق و ترغیب به غرس نهال و پروش سبزه‌ها، عمران و آبادانی زمین طبق دستور آیات قرآنی و متون اسلامی، امر به رعایت نظافت و پاکیزه‌گی، امر به استفادۀ درست از منابع و ثروات حیوانی، نباتی، دریایی، ثروات معدنی، و دوری از اسراف و صدمه‌زدن به آنان، امر به نکات صحی که در روایات و متون اسلامی بدان اشاره شده است و به‌وسیلۀ نیکی به محیط زیست و مهربانی با آن، نموده است؛ این توصیه‌ها و ره‌نمودها، شریعت اسلامی دولت و قاضی مسلمان را دستور به تظارت و اطمینان از تطبیق این احکام داده و چنان‌چه فردی به محیط زیست ظلم نموده و حقوق آن را رعایت نکند، اسلام آن را مستحق مجازات پیش‌بینی شده در شریعت اسلامی و یا هم جزا‌‌های تعزیزی می‌داند.
شریعت اسلامی، خواسته است تا محیط زیست، سالم و عاری از آلوده‌گی باشد، چنانکه از اموری مثل استفاده از سیگار، شراب، و امثال آن منع نموده؛ چراکه باعث آلوده‌گی محیط زیست و اضرار به صحت انسان می‌شود؛ هم‌چنان اسراف در استفاده از آب و نیز سوء استفاده از منابع حیاتی را به شدت نکوهش نموده است.
توصیه و پیش‌نهادها
یک) توصيه‌ها در امر جلوگیری از آلوده‌گی محیط زیست از دیدگاه اسلام: از آن‌جا که طبیعت و محیط زیست را الله متعال آفریده و در خدمت انسان قرار داده است، اما گاهی این طبیعت طغیان می‌کند؛ حوادثی مانند طوفان‌های باد و آب، زلزله، فوران آتش‌فشان و امثال آن، که انسان را به وحشت می‌اندازد، و انسان هم‌واره می‌کوشد تا برای نجات خویش از این حوادث اقدامی لازم را روی دست گیرد. پس در ابتدا باید اطلاع حاصل نماید، همان‌گونه که اسلام طبیعت را آفریده و در اختیار انسان گذاشته است؛ طرز استفاده و روش تعامل با آن را نیز بیان داشته تا باعث از بین‌رفتن و آلوده‌شدن این محیط نگردد [چنانکه برخی از راه کارهای اسلامی برای حفاظت از محیط زیست معرفی گردید].
دو) مکفیت‌های افراد: افراد جامعه_که خود را منتسب به اسلام نموده و ملزم به پیروی از قوانین می‌دانند_ باید بدانند، که وظیفۀ ایمانی و اسلامی تنها به انجام برخی از شعایر اسلام (مانند ادای نماز، حج، روزه و…)، خلاصه نمی‌شود؛ بل‌که مسلمان هم‌واره باید برای ایجاد یک جامعۀ سالم و صحت‌مند بکوشد تا بدان وسیله این جامعه نمونه و الگوی نیک [از اخلاق، تلاش در حفظ محیط زیست، نظافت، پیش‌رفت و ترقی] باشد و نماینده‌گی از دینی نماید، که سعادت دنیا و آخرت را برای پیروانش می‌خواهد. دینی که می‌گوید: «تو ای مسلمان، مسلمان واقعی نخواهی بود، اگر یک شهروند خوب و مفید نباشی!، آن اسلامی که ترحم به جنگلات، حیوانات و نباتات را جزء دین می‌داند و فرد سهل‌انگار و متجاوز را نکوهش نموده و بسا اوقات عذاب سختی برایش وعده داده است. و گفته است: «الحكمة ضالة المؤمن، فحيث وجدها فهو أحق بها / حکمت (دانش و فهم درست، و تعالی و ترقی) گم‌شدۀ مؤمن است، هرجا آن را بيابد وي به آن مستحق‌تر است (سنن ابن ماجه؛ 1430 هـ ق: حدیث 4169).
و نیز افراد جامعه باید بدانند، که باید از قوانین موجود در حمایت از محیط زیست پیروی نموده و بدان عمل نمایند، و این یک وظیفۀ شرعی و ملی است؛ هر فرد مسلمان باید بداند که ضرر‌رساندن به طبعیت فساد شمرده می‌شود؛ در حالی‌که الله متعال در قرآن کریم می‌فرماید: «وَلَا تُطِيعُوا أَمْرَ الْمُسْرِفِينَ- الَّذِينَ يُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ وَلَا يُصْلِحُونَ / و از فرمان اسراف‌كننده‌گان فرمان‌برداري مكنيد. آن كساني كه در زمين تباهي مي‌نمايند و اصلاح نمي‌كنند» (شعراء: آیه‌های 151-152)؛ پس هر نوع ضرر رساندن عمدی به محیط زیست و منابع طبعی، نوعی فساد است که اسلام آن را ممنوع قرار داده است.
بنابر دلایل فوق، می‌توان مکلفیت افراد را در امر اجتناب از آلوده‌گی‌ها و حفاظت محیط زیست چنین خلاصه نمود:
هیچ فردی نباید در استفاده از منابع طبیعی اسراف و تبذیر نماید؛
نباید منابع طبیعی از بین برده شوند؛
هیچ فردی نباید منابع طبیعی را ملوث به آلوده‌گی‌ها سازد؛
اسلام افراد به آبادانی زمین، انکشاف عناصر ترکیبی، زراعت و استخراج معادن توصیه می‌نماید، پس حفاظت از محیط زیست و احیای مجدد اراضی خشک و صحرایی یک امر ضروری است.
سه) مکلفیت‌های حکومت در امر جلوگیری از آلوده‌گی‌ها و حفاظت محیط زیست و منابع طبیعی
مکلفیت حاکم، نهادهای مسؤول، شهرداری و محاکم تحقیق مصلحت و منافع ملت، و دفع ضرر از آنان است؛
از نگاه تاریخی در اسلام امر حمایت از محیط زیست (جنگلات، جوی‌ها، اراضی، راه‌ها، کنترول چه‌گونه‌گی رفتار با حیوانات، نظافت عمومی شهرها، ارزیابی خسارات وارده، انتقال و جابه‌جایی زباله‌ها و …) وظیفۀ ادارۀ احتساب بوده است؛ و اینک می‌طلبد که اداره‌یی به این منظور ایجاد گردیده، تا بتواند به شکل به‌تر به اجرای این امور بپردازد (بصیرت؛ 1394: 60)؛
حکومت می‌تواند غرض اصلاح جنگلات، آب‌ها و دیگر منابع طبیعی، قرارداد و تفاهم‌نامه با شرکت‌های مشخص ببندد؛
حکومت مکلفیت دارد، که هر نوع فعالیتی را، اعم از موقتی یا دایمی که احتمالاً منجر به ضرر یا فساد محیط زیستی می‌گردند، مانندِ فعالیت‌های آلوده‌کنندۀ هوا توسط دود حمام‌ها، گازهای مضر کارخانه‌جات و وسایل نقلیه و امثال آنان را ممنوع قرار دهد؛
چون افغانستان، کشوری‌است دارای معادن فراوان، پس باید در استخراج معادن به جنبة حفاظت از محیط زیست نیز توجه جدی صورت گیرد.
چهار) مکلفیت نهادها: نهادهای دیگر، چون کمیسیون نظارت بر تطبیق قانون اساسی، می‌توانند بالای دولت فشار وارد کنند تا در این زمینه کار بیش‌تری انجام دهند؛
نماینده‌گان مردم افغانستان در لویه‌جرگه، تعدیل قانون اساسی در آینده نباید حق دست‌رسی به محیط زیست و دسته‌بندی آن را از جمله حقوق اساسی، از چشم بیندازند. آنان باید به تقویت میکانیسم حقوق اساسی شهروندان افغانستان بپردازند تا همه بتوانند از حقوق اساسی خود منجمله حق دست‌رسی به آب آشامیدنی و حق دست‌رسی به محیط سالم و پاک برخوردار باشند؛
نهادهای مدنی می‌توانند با برگزاری کمپاین‌ها، انگیزه و مسؤولیت‌پذیری را در مردم ایجاد نموده و از این طریق به حفاظت محیط زیست کمک کنند.
منابع:
. قرآنِ کریم.
. أبوداود، أبو داود سليمان بن الأشعث. (1430ه ق). سنن أبی داود. چاپ دوم. صيدا-بيروت: المكتبة العصرية.
. اشرفی، نصیراحمد. «جایگاه محیط زیست در قانون اساسی افغانستان». (دیجیتال)
. البخاري، امام أبومحمد بن إسماعيل البخاري. (1422 هـ ق). صحيح‌البخاري. چاپ سوم. القاهرة: دار الفكر.
. بصیرت، سر محقق عبد الولی. (1394 ه ش). محیط زیست از دیدگاه اسلام. چاپ اول. كابل- افغانستان: مطبعة أفغان مارك.
. الترمذي، محمد بن عيسى. (1395 هـ ق). سنن الترمذي. چاپ سوم. بیروت-لبنان: دار التراث العربي.
. السلوم، يوسف. (1425 ه ق). حماية البيئة في الإسلام. چاپ دوم. القاهرة: دار الفكر. (ترجمه)
. سایبانی، علیرضا. (1396 هـ ش ). حمایت از حقوق محیط زیست از منظر حقوق بین الملل. چاپ دوم. بندر عبارس:ماهنامۀ پژوهش ملل.
. الصمادی، عدنان آحمد الصمادی. (2002م ). «روش اسلام در حفاظت از محیط زیست» شماره 51، مجلة شریعت و مطالعات اسلامی. القاهرة: مؤسسه الرساله. (ترجمه)
. ضاهر، عدنان بن صادق. (1430 ه -2009م). أحكام البيئة في الفقه الإسلامي. فلسطین: تيزس ماستري- پوهنتون اسلامی غزه. رشتۀ فقه مقارن. با ره‌نمایی دکتور سلمان بن نصرالداية.
. عمید، حسن. (1369). فرهنگ عمید. تهران: انتشارات امیر کبیر.
. قرضاوی، یوسف. (2001 م). رعاية البيئة في شريعة الإسلام. القاهره: دار الشروق. (ترجمه)
. کیلانی، إبراهیم زید الکیلانی. (1998م). «حمایت محیط زیست در اسلام». القاهرة: مجله دراسات-شماره 3، جلد 15. مؤسسه الرساله. (ترجمه)
. نيسابوري، مسلم بن الحجاج أبو الحسن القشيري النيسابوري، (1402 هـ ق). صحیح مسلم. بيروت لنبان: دار الكتب.
http://www.vajehyab.com/dehkhoda/ 9/4/1399. (لغت نامه دهخدا)
نویسنده: عتیق‌الله رحمانی
پاسخ ها