تعلیم شرعی از راه‌دور و تأثیر آن در شکل‌گیری آگاهی جوانان امت
در سال‌های اخیر تعداد افرادی که در برنامه‌های آموزش از راه دور شرعیات ثبت‌نام می‌کنند، افزایش یافته است، به‌ویژه در میان گروه‌های جوانی که بیشتر این برنامه‌ها هدف آن‌هاست، دلایل این تقاضای بی‌سابقه چیست و فواید و مضرات آن چیست؟ چگونه این برنامه ها به شکل گیری آگاهی جوانان کشور، چه مثبت و چه منفی، کمک می کند؟
تعلیم از راه دور
تعلیم از راه دور به معنای تعلیمی است که در آن معلم و شاگرد در دو مکان مجزا و دور از یکدیگر قرار دارند، مفهوم تعلیم از راه دور مقدم بر تعلیم از طریق اینترنت – که یکی از روش های آن است – است، اما از آنجایی که امروزه روش های آموزش از راه دور با استفاده از اینترنت غالب است، این دو معنا در ذهن مردم یکسان شده است. تعلیم از راه دور در اولین شکل خود، یعنی تعلیم از طریق مکاتبه، در سال 1873 پس از میلاد مورد استفاده قرار گرفت و شهادتنامه های تحصیلی برای تعلیم از طریق مکاتبه برای اولین بار در نیویورک در دسترس قرار گرفت.
در سال 1893 پس از میلاد، اولین پیام های تعلیم از راه دور مربوط به تعلیم کلیسایی بود و موعظه های کلیسا را به پیروانش منتقل می کرد. در گذشته، به دلیل مشکل بودن دسترسی به اماکن آکادمیک، شاگردان به تحصیل از راه دور متوسل می‌شدند و موسسات خصوصی و پوهنتون ها برای نوع جدیدی از آموزش از راه دور باز شدند که به تعلیم الکترونیکی معروف است.
کرونا و شرایط دنیای عرب
همانطور که در گذشته، راه دور به تعلیم از راه دور کمک می کرد، شرایط اخیر نیز بسیاری از افراد را وادار به روی آوردن به تعلیم الکترونیکی کرده است. همچنین چندین سایت وجود دارد که با ارائه دوره‌ها و شهادتنامه های رایگان مانند Coursera، Udemy، و سایر سایت‌ها و برنامه‌های کاربردی، باعث تشویق مردم به ماندن در خانه‌های خود شده‌اند که در دنیای عرب باعث دشواری در پروسه تعلیم سنتی گردید، به عنوان مثال، انقلابی که در سودان در دسمبر 2018 رخ داد، دلیلی برای تعطیلی چندین پوهنتون و گرایش به سمت آموزش الکترونیکی برای ادامه آن بود. برنامه های درسی، علاوه بر گسترش جنگ در منطقه عربی، بی ثباتی سیاسی و وضعیت بد اقتصادی… این عوامل باعث شد تا تعلیم الکترونیکی به انتخابی ایده آل برای متعلمان و محصلان تبدیل شود و پس از تعلیم رسمی وارد عرصه تعلیم الکترونیکی شدند و همچنان برنامه های دیگری نیز وجود دارند که به علایق دانشجویان اضافه گردیدند.
علوم شرعی در چوکات الکترونیکی
فراگیری و تسلط بر علوم شرعی بر امت فرض کفایی است، یعنی اگر عده ای این کار را انجام دهند، از دوش بقیه مردم ساقط می گردد، اما حدی است که فراگیری آن بر همه مسلمانان واجب است و آن حدی است که به آنها اجازه می دهد تا به انجام شعائر دین و اطاعت از آموزه های شریعت بپردازند پس از آنکه با شواهد عقلی و شرعی نسبت به تناسب آن با دین و دنیای خود پی بردند.
علاوه بر این، مسلمان موظف است احکام مربوط به وظیفه و کار خود را بداند، انجنیر و تاجر نیز باید احکام مربوط به رشته خود را بیاموزند اما در جهان عرب در قسمت تعلیم مسائل اعتقادی و فقهی به جوانان و پیوند آنها با زندگی واقعی اهمال کاری واضحی صورت گرفته است.
حتی محصلین شریعت به عنوان یک رشته نظری یا به عنوان بخشی از تاریخ گذشته به آنها تعلیم داده می شود – مگر آنکه خداوند بر او رحم کرده باشد – درحالی که معارف شرعی در ذات خود ارزش هایی هستند که قبل از حفظ شدن باید به نسل جدید منتقل شوند و در اصل برای کاربرد توسعه داده شده اند نه فقط برای خواندن و حفظ کردن. این امر از ماهیت توسعه علوم شرعی مشهود است که توسعه یافته و رشد کرده اند تا نیازهای واقعی مردم را برآورده کنند.
ماهیت فراگیری معارف اسلامی در گذشته مستلزم سفر و ملاقات با شیوخ و آموختن از آنان بود و تلاش مالی و بدنی که لازم بود خود به خود از تعداد طلاب می کاست.
در یک نظرسنجی از جوانان عرب در سال 2022 که توسط Arab youth survey انجام شده بود، 56 فیصد از رای دهندگان گفتند که قوانین کشورشان باید برگرفته از شریعت اسلامی باشد. این نظرسنجی شامل 50 نفر از جوانان زیر سی سال بود. این نتایج – علاوه بر گسترش آگاهی های اسلامی و مسائل امت اسلامی در بین جوانان – نشان می دهد که شریعت اسلام همچنان در بینش جوانان مسلمان و مفهوم آنها از دولت وجود دارد.
نتایج این نظرسنجی متناسب با اعداد ورودی به این برنامه های الکترونیکی است که تعداد یکی از این برنامه تعلیم شرعی الکترونیکی به صد هزار مشترک رسید که اکثریت آنها را جوانان تشکیل می دادند.
مزایا و معایب
اول اینکه این معایب و مزایا ممکن است برای برخی از برنامه ها صدق کند و برای برخی دیگر صدق نکند، اما من تمام تلاش خود را کردم تا بدون در نظر گرفتن برنامه خاصی، تا حد امکان یک دید جامع ارائه دهم.
مزایای تعلیم از راه دور
- دسترسی آسان.
- اکثر برنامه های تعلیم علوم شرعی رایگان هستند.
- نیازی نیست زمان زیادی را اختصاص دهید.
- فرصتی برای ملاقات با افراد علاقه مند و تشکیل گروپ های تعلیمی مفید.
- با برنامه کاری فرد تضادی ندارد.
- فراوانی، تنوع و پیشرفت برنامه ها.
- امکان نظارت و مشاهده برخی برنامه های مربوط به اطفال توسط والدین.
- اکثر برنامه های تعلیمی فقط نیاز به اتصال به اینترنت دارند.
معایب
- به دور از روحیه یادگیری که در گذشته در مجالس علمی رایج بود.
- برخی از برنامه های تعلیمی علوم شرعی به عنوان برنامه های پیشرفت شخصیت قرار داده میشوند و آنها را به برنامه های خودسازی فردی تشبیه می کنند.
- برخی از اعضای جوان تمایل دارند که برنامه ها را بیش از حد جدی بگیرند و تصور کنند که آنها را واجد شرایط صدور فتوا می کند. قدمت این پدیده به اندازه علم و طلب آن است، اما من در اینجا به طور خاص به آن اشاره کردم زیرا فضاهای مشارکت الکترونیکی باز است و در نتیجه نفوذ این محققان افزایش یافته است.
- دادن این فرصت به هر کسی برای ارائه درس و تعلیم به شاگردان، حتی اگر آنها معتمد نیز نباشند.
- از آنجایی که محیط این برنامه ها فضاهای الکترونیکی است، بر این اساس تحت تأثیر معایب این فضاها قرار می گیرند، مانند:
- تحت تأثیر ترندهای محبوب و غیر مفید قرار گرفتن و گاهی اوقات خود مسائل شرعی را به ترند های اینترنتی تبدیل می کنند.
- استفاده از زبان شبکه های اجتماعی برای جستجو و اطلاع رسانی موضوعی است که تصمیم گیری در مورد آن مشکل است، اما برخی از مسائل علوم شرعی به دلیل ارتباط با وحی، مسامحه یا سهل انگاری با آن جایز نیست.
- با بزرگان به گونه ای رفتار می شود که گویی اینفلوئنسرهای اجتماعی یا یوتیوبر هستند.
- دشواری تدریس ادبیات شرعی با معارف شرعی به دلیل دوری از یک سو و کثرت مریدان از سوی دیگر که دو امر جدایی ناپذیر برای شاگردان است.
عمده این معایب استفاده نادرست از برنامه ها و بسترهای شرعی است که با توجه به تازگی این ایده قابل درک و معقول است، اما با توسعه روش های تعلیمی، فراوانی مصلحین و مخلصین، این مضرات برطرف خواهد شد البته محدود به زمان.
نکته ای که باید به آن توجه کرد این است که این برنامه ها هنوز فاقد جنبه رسمی شهادتنامه های خود هستند، به ویژه با عدم وجود ارگان هایی که حق دارند به طور رسمی مجوزهای تدریس را ثبت کنند و یا حتی سمت های قانونی مانند فتوا یا اصلاحات عمومی را به عهده بگیرند با زمان و دسترسی به قابلیت های سازمانی بهتر به سمت و سوی بهتری خواهند رفت.
بعد از تعلیم شرعی چیست؟
در اینجا چند پیش‌بینی می‌نویسم که پس‌زمینه صحنه‌های این برنامه‌ها و امکان تبدیل آنها از پلتفرم‌های الکترونیکی آنها به رهبری تغییر روی زمین به عنوان یک دغدغه مشترک و یک تفکر یکپارچه که ارجاع آن تفکر مشترکی است که آنها به آن اعتقاد داشتند اشاره می کنم. تصور انقلاب فرانسه بدون نوشته های جان جاک روسو دشوار است و یا تصور بلند شدن حکومت اسلامی بدون وحی و آموزه های اسلام نیز دشوار است. توقع و خواسته ما از این برنامه ها، اتحاد امت بر یک کلمه و برافراشتن بیرقی واحد است. از خواسته های دیگر ما ازین برنامه ها:
- ارائه جایگزینی برای روش های تعلیمی رایج سکولار که عاری از تمرکز بر ارزش‌هاست، نقص سیستم آموزشی مدرن و سکولار این است که شاگرد را فریب می‌دهد که دین یکی از دروس درسی است و می‌تواند از بقیه درس‌ها جدا شود. با این حال، طرز تفکری که شاگرد علوم شرعی دارد، دانش دنیوی را وسیله‌ای برای کاربرد دین و عمل به آن قرار می‌دهد.
- روش شناسی تفکر شرعی از بسیاری از بیماری های روانی مرتبط با یادگیری عاری از وحی و اهداف اخروی محافظت می کند.
- تعلیم شریعت به اخذ شهادتنامه یا موقعیت محدود نمی شود، بلکه یک روش کامل از زندگی است که هدف آن ایجاد یک انسان است، بر خلاف تعلیم سکولار که هدف آن ایجاد یک کارمند است.
- گردآوری مسلمانان در یک کلمه، ایجاد امت واحده را امکان پذیر می کند، به ویژه با مطالعه و بینش محصلان در مطالبی که در زمان شکوه و اقتدار اسلام نوشته و تدوین شده است.
- تولید نسلی مسلمان که دنیا را به دینداران وابسته کند نه برعکس.
در خاتمه، امید است که این برنامه ها، جوانان را با جامعه اسلامی در ارتباط قرار داده و آنها را برای جانشینی در زمین آماده کند.
عصماء الدخری
فرهاد سپهری
پاسخ ها